چکیده

این مقاله، به بررسی نقش و کاربرد ربات‌های گفت‌وگوگر هوش مصنوعی در مراحل مختلف پژوهش در حوزه علوم اسلامی می‌پردازد. با توجّه به سختی‌ها و مشکلاتی که پژوهشگران در طول مسیر انجام تحقیقات خود با آن مواجه هستند، استفاده از این رباتها می‌تواند افق‌های جدیدی را پیش روی پژوهشگران این عرصه بگشاید. در این نوشتار، ضمن معرّفی مهمّ‌ترین ربات‌های گفت‌وگوگر عمومی به بررسی مزایا و چالش‌های مرتبط با این ابزارها پرداخته و توصیههایی جهت استفاده بهینه از آن ارائه میگردد. هدف اصلی مقاله، ارائه راهنمایی جامع برای پژوهشگران علوم اسلامی به‌منظور بهره‌گیری بهینه از ظرفیت‌های ربات‌های گفت‌وگوگر جهت ارتقاء کیفیت و تسریع فرایندهای پژوهشی است.

اشاره

به همّت پژوهشکده علوم اسلامی و انسانی دیجیتال مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، نشست علمی «بررسی سند توسعه هوش مصنوعی» به تاریخ 29 آذر 1403 مصادف با هفته پژوهش، در سالن اجتماعات مرکز نور در شهر مقدّس قم برگزار گردید.

در این جلسه علمی که رئیس محترم مرکز نور، مسئولان و دست‌اندرکاران این مرکز و نیز محقّقان، مهندسان و علاقه‌مندان به مباحث مرتبط با هوش مصنوعی حضور داشتند، جناب آقای دکتر بهروز مینایی، عضو هیأت علمی دانشگاه علم و صنعت ایران، به‌عنوان سخنران و ارائه‌کننده، ضمن اشاره به وضعیت هوش مصنوعی در کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه، به بیان مباحث مرتبط با موضوع نشست پرداخت و روند تهیه سند توسعه هوش مصنوعی را تبیین نمود. ناقدان این نشست علمی، حجّت‌الاسلام والمسلمین سید مصطفی طباطبایی، مدیر گروه کتابخانه‌های دیجیتال مرکز نور و حجّت‌الاسلام والمسلمین احمد شجاعی‌فر، پژوهشگر گروه کتابخانه‌های دیجیتال نور، به نقد و بررسی مباحث مطرح شده پرداختند و بر محورهایی چون ضمانت اجرایی سند توسعه و ارزیابی آن با سایر سندهای مصوب جهانی تأکید کردند.

در ادامه، مهمّ‌ترین مطالب مطرح‌شده در این نشست علمی از نظر شما می‌گذرد.

اشاره

به مناسبت هفته پژوهش، نشست علمی «چالش‌ها و کاربردهای مدل‎های زبانی بزرگ» در تاریخ 21 آذر 1403 در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، در شهر مقدّس قم برگزار گردید.

در این جلسه علمی، جناب مهندس آقای احمد ربیعی‌زاده، معاون فنّاوری مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی و همچنین مدیر آزمایشگاه هوش مصنوعی و علوم اسلامی - انسانی نور، به بیان سخن و ارائه مباحث پرداخت. ایشان ابتدا اشاره‌ای به فعّالیت‌های مرکز نور در زمینه هوش مصنوعی کرد و در ادامه، ضمن معرّفی ربات‌های گفت‌وگوگر، به تبیین چیستی مدل‌های زبانی بزرگ پرداخت و با تشریح و توضیح کاربرد آنها، به طور خاصّ به معرّفی کاربرد مدل‌های مختلف زبانی هوش مصنوعی در هر یک از حوزه‌های علوم اسلامی مبادرت ورزید و مزایا و چالش‌های به کارگیری آنها در علوم اسلامی را مورد بحث و بررسی قرار داد. بخش پایانی سخنان ایشان، به تبیین مراحل تحقیق و پژوهش و کاربردهای مدل‌های هوش مصنوعی برای هریک از مراحل تحقیق بود. در ادامه، مهمّ‌ترین مطالب مطرح‌شده در این نشست علمی از نظر شما می‌گذرد.

اشاره

به مناسبت هفته پژوهش، نشست علمی «الگوی به‌کارگیری هوش مصنوعی در علوم انسانی - اسلامی» در تاریخ 21 آذر 1403 در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، در شهر مقدّس قم برگزار گردید.

ارائه این نشست علمی، بر عهده جناب آقای دکتر کاظم فولادی قلعه، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران و همچنین سرپرست آزمایشگاه پژوهشی فضای سایبر دانشگاه تهران بود. ایشان ابتداء به بیان نقش و جایگاه هریک از علوم انسانی در شکل‌گیری هوش مصنوعی پرداختند و در ادامه، وضعیت کاربست هوش مصنوعی در علوم انسانی را مطرح کردند و با اشاره به الگوهای چهارگانه تولید علم از گذشته تاکنون، عصر حاضر را دوره الگوی چهارم تولید علم برشمردند که با کمک ابزارهای ماشینی و هوش مصنوعی، علم با سرعت متفاوتی، تولید، ارائه و تحلیل می‌شود.

در ادامه، مشروح مباحث مطرح‌شده در این نشست علمی از نظر می‌گذرد.

اشاره

به مناسبت هفته پژوهش، نشست علمی «تحلیل آینده هوش مصنوعی بر اساس سنّت‌های الهی» در تاریخ 24 آذر 1403 در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، در شهر مقدّس قم برگزار گردید.

در این جلسه، ابتداء جناب حجّت‌الاسلام والمسلمین قاسم ترخان، با بیان این نکته که سنّت‌های الهی، همان قوانین ثابت خداوند برای مدیریت مردم و عالم هست، سنّت‌ها را به دو دسته «مطلق» و «مشروط» تقسیم کرد و در ادامه، ضمن اشاره به تعریف هوش مصنوعی، درباره آینده هوش مصنوعی، امکان تحقّق دوره تَکینگی را مطرح نمود و با طرح چهار سناریو احتمالی برای آینده، ضمن بررسی و ارزیابی آنها، پیشنهاد سناریوی تکاملی را مطرح ساخت. بر اساس حرکت تکاملی، جامعه و تاریخ به سوی تکامل در حرکت است.

سپس، حجّت‌الاسلام والمسلمین بهروز لک، به‌عنوان ناقد اوّل، ضمن بیان آیاتی از قرآن کریم و نمونه‌هایی از سنّت‌های قطعی خداوند، برخی از سناریوهای مطرح‌شده را مردود شمرد. در ادامه نیز جناب حجّت‌الاسلام والمسلمین دکتر بهرامی به‌عنوان ناقد دوم، با بیان نکاتی پیرامون هوش مصنوعی و رویکرد حوزه علمیه به آن و نیز جهت‌گیری مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در این زمینه، انتقاداتی به برخی از مسائل مطرح‌شده در نشست را ابراز داشت. در ادامه، مشروح مباحث مطرح‌شده در این نشست علمی از نظر می‌گذرد.

اشاره

این مقاله، به بررسی نقش و کاربرد ابزارهای هوش مصنوعی در مراحل مختلف پژوهش در حوزه علوم اسلامی می‌پردازد. با توجّه به حجم گسترده منابع و پیچیدگی‌های موجود در تحلیل متون دینی، استفاده از هوش مصنوعی می‌تواند افق‌های جدیدی را پیش روی پژوهشگران این عرصه بگشاید. در این نوشتار، ضمن بررسی مزایا و چالش‌های مرتبط با این فنّاوری، ملاحظات اخلاقی استفاده از آن نیز مورد توجّه قرار گرفته است. هدف اصلی مقاله، ارائه راهنمایی جامع برای پژوهشگران علوم اسلامی به‌منظور بهره‌گیری بهینه از ظرفیت‌های هوش مصنوعی در جهت ارتقاء کیفیت و تسریع فرایندهای پژوهشی است.

کلیدواژگان: هوش مصنوعی، علوم اسلامی، پژوهش اسلامی، ابزارهای هوش مصنوعی، کاربردهای هوش مصنوعی.

چکیده

هوش مصنوعی که امروزه رواج گستردهای در میان همه اقشار مختلف افراد جامعه یافته و در همه زمینه‌ها مورد استفاده قرار میگیرد، گرچه نتایج بسیار جذّاب و حیرتانگیز ارائه میدهد، هنوز نمیتواند در نمونه‌های حسّاس جایگزین انسان قرار گیرد. این امر، به‌ویژه در حوزه کارهای پژوهشی، بسیار صادق است و هوش مصنوعی، هنوز قادر نیست همه چرخه پژوهش را به‌تنهایی و بدون نظارت عامل انسانی به انجام برساند. در باب مطالعات حدیث که برای مسلمانان بسیار بااهمّیّت و حسّاس است و نتایج پژوهشها به اتقان خیلی زیاد نیاز دارد، استفاده از هوش مصنوعی مستلزم دقّت و وسواس بسیار خواهد بود.

در این نوشته، تلاش خواهد شد بدون سپردن همه امور مطالعات حدیثی به هوش مصنوعی، استفاده‌هایی که ممکن است برای این کار در اختیار پژوهشگران حدیثی باشد تا از طریق آن سرعت، دقّت و گستره مطالعات آنها افزایش یابد، معرّفی گردد و با روش کتابخانه‌ای و از طریق مرور آثار و پژوهش‌های انجام‌گرفته در این زمینه، راهکارها و مهارتهای استفاده از دستیارهای هوشمند و انتخاب بهترین ابزارها برای انجام این مطالعات به‌تفصیل بیان شود.

این پژوهش، از دو منظر به موضوع مقاله می‌پردازد: یکی، استفاده از الگوریتم‌ها و فنّاوری‌های هوش مصنوعی در مطالعات حدیث که ضمن مرور پیشینه استفاده از هوش مصنوعی در علوم اسلامی، به معرّفی روش‌های نوین پردازش زبان طبیعی و یادگیری ماشین در حوزه مطالعات حدیثی می‌پردازد و دوم، به استفاده از دستیارهای هوشمند و بازوهای گفت‌وگو در مطالعات حدیثی پرداخته و چشم‌اندازهای آینده هر دو حوزه را ترسیم می‌کند.

اشاره

در ادامه گفت‌وگو با مهندس ربیعی‌زاده، خدمت مدیر محترم پژوهشکده متن‌کاوی نصوص اسلامی، جناب حجّت الاسلام و المسلمین مسیح توحیدی رسیدیم و دیدگاه ایشان را در خصوص چگونگی تعامل و ارتباط بین پژوهش و فنّاوری هوش مصنوعی در مرکز نور جویا شدیم.

اهمّیّت هوش مصنوعی در خصوص توسعه پژوهش‌های فنّاورانه، شناسایی توانمندی‌ها و روش‌های پژوهشی مراکز مشابه در حوزه هوش مصنوعی، چالش‌های مطرح در زمینه پژوهش‌های مبتنی بر هوش مصنوعی و نیز تأکید بر آموزش و اطّلاع‌رسانی زودهنگام به محقّقان و کاربران محصولات نور در باره قابلیت‌ها و فنّاوری‌های پژوهشی مرتبط با هوش مصنوعی، از جمله مباحث مورد تأکید ایشان در این گفت‌وگوست که امید است، مورد استفاده علاقه‌مندان و خوانندگان عزیز قرار گیرد.

اشاره

یکی از موضوعات بسیار مهم در محصولات نرم‌افزاری مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، بحث هوش مصنوعی و به‌کارگیری ابزارها و فنّاوری‌های نوین به منظور استفاده از ظرفیت‌های کارآمد هوش مصنوعی در روند آماده‌سازی و تولید نرم‌افزارهای علوم و معارف اسلامی و انسانی است. به حقّ مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) را باید یکی از مراکز مؤثّر و پیشرو در این عرصه برشمرد.

پیشینه مبحث هوش مصنوعی در مرکز نور، چالش‌های مطرح در زمینه پردازش متون اسلامی، وضعیت کنونی مرکز نور از نظر توجّه به هوش مصنوعی، نمونه‌ها و مصادیق استفاده از هوش مصنوعی در محصولات نور و نیز چشم‌اندازهای پیش رو در تولیدات نور، از جمله مباحث ارائه‌شده در گفت‌وگو با معاون فنّاوری مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی و مدیر آزمایشگاه هوش مصنوعی نور، جناب آقای مهندس احمد ربیعی‌زاده است که امیدواریم مورد استفاده خوانندگان و علاقه‌مندان این دست مباحث قرار گیرد.

اشاره

انباشت حجم عظیمی از داده‌های گوناگون در فضای اینترنت، شبکه‌های اجتماعی و سِرورهای شرکت‌های بزرگی مثل: گوگل، فیس‌بوک و توئیتر موجب شد که تمام دانش بشری به طور یکپارچه برای همگان دسترس‌پذیر باشد. جمع‌آوری داده‌های کلان و پیاده‌سازی الگوریتم‌های مشخّص روی آنها، درعمل، به استخراج دانش بشری توسط ابزارهای خاصّ، مانند چت جی‌پی‌تی (ChatGPT) انجامیده و نتایجی با کمترین خطاها به دست آمده است.

گاهی آنچه امروزه در باره هوش مصنوعی (Artificial intelligence) گفته می‌شود، بیشتر نگاهی افراطی و تهدیدآمیز است و واقعیت عینی ندارد. گفتنی است که هوش مصنوعی ابداعات جدیدی را شکل داده، دامنه فعّالیت، توانمندی و رفاه انسان‌ها را توسعه می‌بخشد و از مشکلات جامعه امروزی می‌کاهد؛ ولی این‌طور نیست که این فنّاوری نوین، جایگزین انسان یا مشاغل مربوط به او شود؛ بلکه سخن درست، این است که بگوییم هوش مصنوعی، فرصت‌های تازه‌ای را پدید می‌آورد و شکل مشاغل و کارها را به گونه‌ای شگفت تغییر می‌دهد. بنابراین، هرگز نباید تصوّر کرد که هوش مصنوعی، نابودکننده بشر و مشاغل مرتبط با آدمی است؛ بلکه تغییردهنده شکل و روش اجراء آنهاست و درواقع، به‌نوعی روند دستیابی به نتایج را آسان‌تر نموده و حتّی با حضور خودش، مشاغل جدیدی را ایجاد کرده و توانایی انسان را در عرصه‌های مختلف وسعت داده است.

از این دست مباحث که بگذریم، یکی از دغدغه‌ها و توصیه‌های همیشگی رهبر حکیم و فرزانه انقلاب اسلامی، حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، مقوله هوش مصنوعی است. توجّه جدی و قانونمند به فضای مجازی، استفاده از ابزارهای روز دنیا، پرهیز از غفلت و بی‌توجّهی نسبت به مسئله هوش مصنوعی، لزوم ارتقاء رتبه علمی کشور در حوزه هوش مصنوعی، دستیابی به استقلال علمی در زمینه فنّاوری‌های نوین و فعّال و اثربخش‌بودن در این عرصه، از جمله محورهای فرمایشات مقام معظم رهبری در زمینه فنّاوری‌های امروزی، به‌ویژه هوش مصنوعی است.

نظر به اهمّیّت بحث هوش مصنوعی و سفارش‌ها و تأکیدهای مستمرّ رهبر معظم انقلاب در باره این مسئله جهانی، لازم دیدیم که سخنان معظم‌ٌله را در این مورد بکاویم و نکات مطرح‌شده در فرمایشات ایشان را یادآور شویم.