حجّت‌الاسلام والمسلمین حجّت باشتنی:
ضرورت شناخت تاریخ و دانش حدیثی
حجّت‌الاسلام باشتنی، مدیر پژوهشی نرمافزار «کتابخانه علوم حدیث»، ضمن خیرمقدم به مهمانان گرامی و تبریک ولادت باسعادت بانوی دوعالم حضرت زهرا (س) و نیز عرض تسلیت به جهت حادثه تروریستی کرمان، گفت:
«یکی دیگر از محصولات حدیثی مرکز تحقیقاتی نور، «کتابخانه علوم حدیث» است که در اختیار کاربران قرار می‌گیرد. قبل از ورود به معرّفی نرمافزار، یک مباحث کلّی در باره ضرورت دانش‌های حدیثی و اهداف تولید نرمافزار علوم حدیث به همراه پیشینه این محصول، خدمت شما عرض می‌کنم.
همه ما مستحضر هستیم که حدیث، به‌عنوان یکی از علوم پایه‌ای در باب معارف اسلامی در کنار قرآن کریم از ابتدا تاکنون تلقّی شده و سنگ بنای سایر علوم اسلامی مثل: فقه، تفسیر و سایر رشته‌های علوم اسلامی بوده است. در واقع، شکلگیری حدیث از باور به آیاتی همچون: «وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوى. إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْيٌ یُوحی» (نجم: 3 و 4) و «ما آتاكکمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» (حشر: 7) شروع شد. جایگاه ویژه پیامبر اسلام به‌عنوان کسی که واسطه دریافت و انتقال وحی است و نیز سنّت نبوی، سبب شد که مسلمانان و پیروان پیامبر، به قول، فعل و تقریر رسول خدا (ص) اهتمام ویژه‌ای نشان دهند و سنّت نبوی را به‌عنوان یکی از مصادر معارف الهی در کنار قرآن کریم تلقّی کنند و همین موضوع، موجب شکلگیری و روایتگری حدیث شد.
امّا در این مسیر، با توجّه به اینکه امامیه بعد از وجود مبارک رسول خدا، اعتقاد به امام داشت و اهل‌سنّت باور دیگری داشتند، یک مقدار راه جدا شد. بنابراین، حدیث از منظر شیعه، به کلامی گفته می‌شود که حاکی از قول، فعل و تقریر معصومین (ع) باشد؛ امّا بنا بر دیدگاه اهل‌سنّت، حدیث شامل: قول، فعل یا تقریر پیامبر اکرم و نیز صحابه ـ طبق نظر برخی اهل‌سنّت ـ می‌باشد.
امّا فرایندی که یک حدیث طیّ میکند، شامل سه مرحله اصلی است: صدور، روایت، فقه. «صدور»، از انسانی آگاه و به‌دور از خطاست که همان وجود مبارک پیغمبر اکرم (ص) و ائمّه معصومین (ع) می‌باشد. «روایت»، توسط راویان یا کسانی ارائه می‌شود که حامل کلام پیغمبر (ص) و ائمه معصومین (ع) هستند و در نهایت، «فقه»، یعنی فقاهت یا فهم و عمل به روایت است. هرکدام از این مراحل، به‌مرور زمان دچار چالش‌ها و نیازهایی شد. صدور، گاهی با توریه یا تقیّه مواجه شد و گاهی نیز دچار تدریج در بیان بود که با توجّه به اقتضائات زمانی و مکانی، یکی از اقتضائات حدیث به شمار می‌رفت؛ امّا چالش‌های مرحله روایت حدیث، این است که گاهی حدیث در سند یا در متن، دچار تصحیف، تحریف، قلب، درج، سقط، اضطراب، وضع و جمع شد. در مرحله فقه و فهم حدیث نیز چالش‌هایی پدید آمد. در واقع، چالش‌های مرحله قبل، چه در مرحله صدور و چه در مرحله روایت، در فقه و فهم حدیث نیز تأثیرگذار بود و موجبات اختلاف، تعارض، عامّ و خاصّ یا محکم و متشابه و نیز نوع برداشت از لغات دشوار و غریب گردید.
یک‌سری عوامل کلیتر، جدای از فرایند نقل حدیث و روایتگری حدیث و مراحلی که گفته شد، جداافتادن امّت اسلامی از اهل‌بیتِ معصوم پیامبر و نشناختن جایگاه واقعی و حقیقی ایشان بود. این امر، پیش‌زمینه‌های مواجهه زودهنگامِ اهل‌سنّت با این نوع چالش‌ها را فراهم کرد. برای همین، وقتی در تاریخ علوم حدیث و علم اهل‌سنّت نگاه می‌کنیم، طبیعتاً به جهت اینکه فقط منبع دریافت و آموزه‌های الهی را بعد از قرآن، وجود مبارک پیغمبر می‌دانستند، مجموع آموزه‌هایی که از وجود مبارک پیغمبر به اینها رسیده بود، محدود بود و درعمل، زودتر با این دست چالش‌ها روبه‌رو شدند و اینها زمینه‌های شکلگیری دانش‌های علوم حدیثی را برای اهل‌سنّت زودتر به وجود آورد.
منع نقل و کتابت حدیث، لزوم به‌کارگیری فرایند تقیه و توریه با توجّه به اقتضائات حاکمیتی و نیز شکلگیری جریان‌ها و نحله‌های فکری منحرف در طول تاریخ، ضرورت پرداختن به دانش‌های علوم حدیث را برای ما روشن میکند. علوم حدیث، نیازمند دانش‌هایی است تا از این مراحل عبور کند؛ امّا در باب آسیبشناسی حدیث، شاید یکی از کهنترین و قدیمیترین مطالبی که در این باره وجود دارد، بیان جامعی از امیرالمؤمنین (ع) در باب علل آسیب‌ها و اختلافات در روایات است. این روایت، اهمّیّت و جایگاه پرداختن به دانش‌های حدیثی را به ما می‌فهماند. این روایت شریف، در کتاب احتجاج وارد شده است که دو نقل دارد؛ یک نقل، در کتاب احتجاج و کتاب نهج‌البلاغه آمده که راوی آن، مسعدة‌بن‌صدقه از وجود مبارک امام صادق (ع) است. نقل دیگر، در کتاب کافی، خصال و سایر کتب روایی ما وارد شده که راوی آن، عوان بن ابی عیاش از سلیم بن قیس است. این نقل اخیر، نسبت به نقل احتجاج یا نهج‌البلاغه، کوتاه‌تر است.
عبارت نقل‌شده از امیرالمؤمنین (ع) نشان می‌دهد که این روایت، در فضایی صادر شده که حکومت به دست مبارک امیرالمؤمنین (ع) بوده و یا اوایل حکومت حضرت بوده است. در این خطبه، به بدعت‌ها و سنّت‌های که به‌غلط در دین گذاشته شده، اشاره نموده است. در این روایت، راوی از امام سؤال میکند: ما در دست مردم احادیثی می‌بینیم که برخلاف گفته‌های شما و امثال مقداد و سلمان است. دلیل این اختلاف در روایات چیست؟ امیرالمؤمنین (ع) در پاسخ، بیان جامعی دارد که بنده به همین مقدار کفایت می‌کنم. این روایت، در جلد اوّل کتاب احتجاج صفحه 263 آمده است.»
ضرورت و اهداف تولید نرمافزار علوم حدیث
مدیر گروه حدیث مرکز نور، در ادامه سخنان خود به بیان ضرورت و اهداف تولید «کتابخانه علوم حدیث» پرداخت و اظهار داشت:
«به منظور دسترسی به منابع علوم حدیثی شیعه و اهل‌سنّت در بستر واحد، جهت انجام مطالعات حدیثی و بررسی‌های تحقیقی و تطبیقی، نرم‌افزارهای گوناگونی در خارج از مرکز نور تولید شده است که اِشکال معمول آنها، این است که جامعیت مطلوب و لازم را ندارند. اساساً نرم‌افزارهای حدیثی اهل‌سنّت، به بخشی از کتاب‌های علوم حدیث خودشان پرداخته‌اند و سایر محصولات نیز همین‌گونه‌اند؛ امّا در نرمافزار «کتابخانه علوم حدیث»، این جامعیت در ارائه روایات شیعه و سنّی وجود دارد.
سرعت‌بخشی و آسان‌سازی دسترسی به منابع علوم حدیث، ارائه فهرستی از واژگان و مصطلحات تخصّصی حدیث و رجال، از جمله ضرورت‌ها و اهدافی بود که ما را به تولید این نرمافزار واداشت. همان‌طور که عرض کردم، تاکنون نرمافزاری با موضوع تخصّصی علوم حدیث نداشتیم و این محصول، اوّلین نرمافزاری است که تولید می‌شود.
مرکز نور، در برخی از شاخه‌های علوم حدیث محصولاتی دارد؛ مثل مجموعه نرم‌افزارهای مربوط به درایة‌النور که به بررسی تطبیقی و کاربردی علم رجال و درایه پرداخته و سند آنها را بررسی نموده است. همچنین، «کتابخانه رجال شیعه و اهل‌سنّت» که از دیگر تولیدات مرکز نور است، به‌عنوان یکی از شاخه‌های علوم حدیث می‌باشد؛ امّا در زمینه تخصّصی علوم حدیث، تا به حال نرمافزاری تولید نشده بود و این برنامه، نخستین نرمافزار در این باره به شمار می‌رود.»
معرّفی نرمافزار
باشتنی، در بخش دیگر سخنان خویش، به معرّفی محتوا و قابلیت‌های این نرمافزار کتابخانه‌ای پرداخت و گفت:
«کتابخانه علوم حدیث، یک کتابخانه تخصّصی دیجیتال است و منابع آن را کتاب‌هایی تشکیل می‌دهند که ارتباط مستقیمی با شناخت، فهم و چگونگی اخذ حدیث دارند. این کتابخانه، مشتمل بر مجموعه منابعی است که به بیان دانش‌ها و مهارت‌های پیرامونی حدیث در دو جنبه سند و متن جهت اعتبارسنجی و فهم حدیث می‌پردازد. این نرمافزار، مشتمل بر مهمّترین کتاب‌های علوم حدیث از مؤلّفان شیعه و اهل‌سنّت از گذشته تاکنون است. بازه زمانی کتاب‌های موجود در نرمافزار، از قرن سوم هجری تا امروز است. سعی شده که مهمّترین منابع علوم حدیثی، در نسخه اوّل عرضه شود و در نسخههای بعد، این کتابخانه را جامع‌تر عرضه خواهیم کرد.
این نرمافزار، در قالب کتابخانه استاندارد نور و به صورت رومیزی عرضه می‌شود. این کتابخانه، دربردارنده 387 عنوان کتاب و 49 عنوان رساله حدیثی است که مجموعاً 427 عنوان کتاب و رساله در 550 جلد از مهمّترین منابع روایی شیعه و اهل‌سنّت در موضوعات مختلف علوم حدیث است؛ از قبیل: تاریخ حدیث، علم رجال، درایه یا مصطلح الحدیث، فقه الحدیث، علل الحدیث و نقد الحدیث.
یکی از قابلیت‌هایی که در کتابخانه وجود دارد، دسته‌بندی موضوعی کتاب‌هاست. منابع برنامه، در دو سطح دسته‌بندی شده‌اند؛ سطح اوّل، بیانگر موضوع کلّی کتاب و سطح دوم، بیانگر موضوع جزئی‌تر کتاب است که به‌نوعی نشانگر موضوعات منابع موجود در نرمافزار هستند.
گفتنی است که سعی شده کتابخانه در باب علوم حدیث، جامع باشد و به تاریخ علم حدیث هم توجّه شود. برخی از مباحث علوم حدیثی، گاهی در خلال کتاب‌های اصولی یا فقهی مطرح شده است؛ به‌عنوان مثال، کتاب الرساله شافعی که متوفای قرن سوم هجری است، در موضوع اصول فقه است؛ امّا طبق نظر برخی از پژوهشگران اهل‌سنّت، اوّلین کتابی است که مباحث علوم حدیث را در حدّ خودش به رشته تحریر درآورده است؛ صفحات مرتبط با موضوع علوم حدیث در این کتاب، از صفحه 210 تا 356 است. شافعی بر اساس ضرورتی که در این دوران احساس کرده، به مباحث اختلاف حدیث و علل حدیث پرداخته است. این توضیحات، در واقع، بیانگر جزوی از تاریخ علوم حدیث است. نمونه دیگر، سنن تِرمذی است. اواخر این کتاب، به بیان علل حدیث می‌پردازد. در مجموع، امثال این دست کتاب‌ها را در برنامه ارائه کرده‌ایم.
بنده سعی می‌کنم به‌اجمال و گذرا به امکانات کتابخانه اشاره کنم؛ چون شرح کامل این موضوع، در فیلم آموزشی نرمافزار ارائه شده است و عزیزان می‌توانند به این فیلم آموزشی مراجعه کنند.
یکی دیگر از قابلیت‌های خوب این برنامه، کارپوشه اصطلاحات و واژگان تخصّصی حدیث و رجال است. اصولاً یکی از نیازهای مهم محقّقان و حدیث‌پژوهان، این است که می‌خواهند به اصطلاحات تخصّصی حدیث و رجال دسترسی داشته باشند و اطّلاعات مورد نیاز خود را در این باره کسب کنند و سریع‌تر به جواب برسند. افزون بر 4500 اصطلاح تخصّصی حدیث و رجال از 19 عنوان کتاب از منابع شیعه و اهل‌سنّت استخراج شده و در برنامه «کتابخانه علوم حدیث» ارائه گردیده است؛ برای مثال، اصطلاح «المرسل» از دوازده کتاب استخراج و تعریف شده است.
در دیگر امکانات این نرمافزار، می‌توان به این موارد اشاره کرد:
موتور جست‌وجوی پیشرفته، قابلیت مشابه‌یابی، ایجاد میز پژوهشی، متن قرآن کریم با قابلیت جست‌وجو در آیات، ارتباط واژگان متن با چند دوره لغت‌نامه، کتاب‌شناسی و گزارش اجمالی در باره محتوای منابع و شرح حال نویسندگان این کتب، پژوهنگار، به‌روزرسانی برنامه از طریق اینترنت و نیز ارسال نظر توسط کاربر.
چشم‌انداز ما در خصوص این محصول، آن است که در نسخههای آتی، تعداد منابع کتابخانه افزایش یابد و جامعیت مطلوب‌تری پیدا کند. افزایش تعداد اصطلاحات تخصّصی حدیث و رجال و ارائه ساختار و محتوای مباحث علوم حدیث در قالب درختواره، از دیگر چشم‌اندازهای این نرمافزار حدیثی است.
در آخر، لازم است از همکاری همه عزیزانی که در معاونت‌ها و بخش‌های مختلف مرکز نور و نیز همکاران خودم در گروه حدیث و رجال که در به ثمر نشستن این محصول، تلاش و مساعدت وافری نمودند، تشکّر نمایم؛ به‌ویژه از رئیس محترم مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی جناب دکتر بهرامی و نیز معاون محترم پژوهشی، جناب دکتر راشدی‌نیا، کمال تقدیر را دارم.»
دکتر محمدحسین بهرامی:
حدیث‌پژوهی دیجیتال
دکتر بهرامی، رئیس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، ضمن خیر مقدم خدمت همه اساتید، پژوهشگران و طلّاب عزیز و مهمانان گرامی در مراسم رونمایی از نرمافزار کتابخانه علوم حدیث، میلاد حضرت فاطمه زهرا (س) و حضرت امام خمینی (ره) را تبریک و تهنیت گفت و ضمن ابراز همدردی و تأسّف برای حادثه تروریستی کرمان و به‌شهادت‌رسیدن جمعی از هموطنان عزیزمان، سخنان خویش را با موضوع حدیث‌پژوهی دیجیتال آغاز کرد و اظهار داشت:
«مرحوم سید حسن صدر در کتاب تأسیس الشیعه الکرام لعلوم الإسلام به اوّلین‌های شیعه در موضوعات علوم مختلف از جمله علوم حدیث اشاره میکند. به عقیده ایشان، نخستین کسی که در حوزه درایة‌الحدیث مطلب نوشت، مرحوم حاکم نیشابوری است. به باور ایشان، وی از شیعیان بوده است. همچنین، اوّلین کسی که تقسیمات چهارگانه را در احادیث شیعه پیشنهاد کرد، بر اساس سند، مرحوم سید جمال‌الدین ابن طاووس بوده است. از نخستین عالمانی که در این باب، کتاب‌های مفصلی نوشتند، از جمله مرحوم شهید ثانی بودند. علمای ما به فراخور وظیفه در ادوار مختلف، متناسب با نیاز رشته‌های گوناگون علوم اسلامی، اقدام به تدوین آثار و ارائه زحمات خودشان کردند؛ بدین منظور که این معارف و آثار را به‌موقع با به‌روزترین ابزار و شکل در اختیار مخاطبان خودشان قرار بدهند و از مرزهای معارف شیعی و اسلامی دفاع کنند.
موضوع علوم اسلامی دیجیتال، به‌عنوان یک مفهوم جدید در پژوهش‌های علوم اسلامی باید به صورت جدی پیگیری شود و امروز شاید یکی از مهمّترین وظایفی که به عهده علما و حوزه‌های علمیه است، این است که بتوانند از این ظرفیت، به‌موقع و به شکل کامل بهره‌برداری لازم را داشته باشند. همان‌طور که گفته شد، تلاقی علوم اسلامی با ابزارهای فنّاورانه، یک رویکرد جدیدی در علوم اسلامی یا یک دانش جدید و میان‌رشته‌ای را به‌عنوان علوم اسلامی دیجیتال پدید آورده است. در هر رشته علوم اسلامی، می‌توان فرعی از این رویکرد جدید را دنبال کرد؛ برای مثال، موضوع قرآن‌پژوهی دیجیتال یا حدیث‌پژوهی دیجیتال. اینها معارفی است که در پژوهش‌های خودمان، باید این موضوع را دنبال کنیم.
باید عرض کنم که رقبا یا جریان‌های معارض ما، اعمّ از مستشرقین و اهل‌سنّت، به صورت جدی در این حوزه فعّالیت میکنند و کار پژوهشی انجام می‌دهند و محصول تولید میکنند و می‌توانند گفتمان غالب را در این رشته‌های علمی به دست خودشان بگیرند. به نظر می‌رسد، رفتن به سمت این موضوعات، نه یک انتخاب و اختیار، بلکه یک ضرورت برای حوزه‌های علمیه است که در رشته‌های مختلف، از جمله علوم حدیث دیجیتال، فعّالیت جدّی داشته باشند.
برای اینکه گزارشی از آنچه در فضای حدیث‌پژوهی دیجیتال در حال رخ‌دادن است، ارائه کنم، تعدادی از مقالات منتشرشده در این حوزه را انتخاب کردم. معمولاً هم این مقالات، برای همین چند سال اخیر است. از این چهار ـ پنج مقاله‌ای که ارائه می‌کنم، دو یا سه تای آن، برای سال 2023 است. ما همان‌طور که دوره‌ای را در جامعه علمی و عمومی خودمان شاهد بروز شبهات بودیم، یک دوره‌ای را هم از انفعّال و تلاش برای پاسخگویی به آنها پشت سر گذاشتیم. اگر امروز به علوم اسلامی دیجیتال نپردازیم، به‌زودی خروجی‌های پژوهش‌های علوم اسلامی دیجیتال در جهان، همین چالش را پیش روی ما قرار خواهد داد و باز باید از موضع انفعّالی، با این فضا روبه‌رو شویم.
اوّلین مقاله، از مجلّه علوم انسانی دیجیتال مجموعه آکسفورد آکادمیک است. در این پژوهش، سعی کردند از طریق یادگیری ماشین، بحث صحّت‌سنجی احادیث را دنبال کنند. 3500 حدیث قطعاً صحیح و 3500 حدیث قطعاً جعلی را انتخاب کردند تا ببینند آیا با یادگیری ماشین می‌توانند به صحّت‌سنجی احادیث بپردازند و یا به چه ترتیبی می‌توانند از ماشین برای شناخت حدیث صحیح از حدیث ضعیف، کمک بگیرند.
مقاله دوم، همین موضوع را روی ترتیبی در یک بازه محدودتر و با روش دیگری دنبال میکند. یکی از کارهایی که با ماشین امروز انجام می‌شود، صحّت‌سنجی انتساب متن به یک مؤلّف است. اگر شما به ماشین چند مقاله از یک نفر را ارائه کنید و بعد مقاله جدیدی به آن ارائه نمایید، ماشین به شما می‌گوید که چند درصد احتمال دارد این مقاله، از همان نویسنده قبلی باشد یا نباشد. یا اگر از چند نویسنده مقالاتی را به ماشین بدهید، می‌تواند تشخیص بدهد که مقاله جدید، مربوط به کدام‌یک از آن نویسندگان قبلی است. محقّق این مقاله، در پژوهش خود روایات مورد اختلاف بخاری و مسلم را بر اساس صحّت‌سنجی انتساب به مؤلّفان یا راویانی که روایت به آنها نسبت داده شده، بررسی کرده که آیا این انتساب، می‌تواند صحیح باشد یا خیر. در واقع، سعی کرده معیارهایی را برای این امر ارائه کند که به جهت کمبود وقت، از بیان آنها صرف نظر می‌کنم.
مورد بعدی، پژوهشی است که در دانشگاه لیدز انگلستان انجام شده است؛ یعنی به‌کارگیری هوش مصنوعی برای درک احادیث یا برای فقه‌الحدیث. آن دو مورد قبلی، در حوزه صحّت‌سنجی احادیث و بحث صدور بود؛ این مورد، در خصوص فقه الحدیث است؛ یعنی آیا ماشین می‌تواند حدیث را بفهمد و به ما بگوید که مدلول حدیث چیست؟ آقای اریک اتول که استاد راهنما و ناظر این پژوهش است، از سال 2010م در حال تولید یک ماشین تفسیر قرآن است. حوزه تخصّصی فعّالیت او، تفسیر قرآن است. ایشان کاملاً یک شخصیت غربی و استاد دانشگاه انگلیسی است و عمر خودش را روی موضوع پردازش‌های ماشینی قرآن گذاشته است. این مقاله او، در باره فقه الحدیث است و احتمالاً به‌زودی باید منتظر ماشین تفسیر ایشان هم باشیم. ایشان می‌گوید در مقاله‌ای که سال 2010م نوشته و چشم‌انداز خودش را تعیین کرده، می‌گوید: «من به دنبال ماشین تفسیری هستم که قرآن را غیرجانب‌دارانه تفسیر کند و نوری بتاباند بر تفاسیر جانب‌دارانه مسلمانان.» به نظرم روشن است که امثال ایشان، چه اهدافی را می‌خواهند از این پژوهش‌ها دنبال کنند و چه چالش‌هایی را پیش روی ما قرار دهند.
ممکن است در فضای درون‌دینی خود، این دست پژوهش‌ها را خیلی درست ندانیم و بگوییم مگر ماشین می‌تواند صحّت‌سنجی کند و به درک و فهم حدیث یا آیه قرآن اقدام نماید؟ ولی امروزه وقتی عموم مردم کارآمدی ابزاری را در یک حوزه‌هایی مشاهده کنند، دیگر به میزان اعتبار آن، خیلی وقت‌ها توجّه لازم را ندارند و به آن اتکا میکنند. امروزه اساتید و اهل فنّ تأکید میکنند که ویکی پدیا، اعتبار لازم را برای ارجاع و استفاده ندارد؛ امّا بخش قابل توجّهی از اساتید، محقّقان و طلّاب حوزه‌های علمیه و دانشجویان دانشگاه‌ها، یکی از اوّلین منابعی که به آن مراجعه میکنند، همین ویکی پدیاست؛ آن هم به دلیل کارآمدیای که این نوع ابزارها دارند؛ یعنی مخاطب احساس میکند که می‌تواند به این خروجی اتکا نماید و کار خودش را پیش ببرد. بنابراین، خیلی سخت است که بخواهیم این نوع ابزارهای رایج فنّاورانه را غیرمعتبر اعلام کنیم و دیگران را از مراجعه به آنها باز داریم.
بحث مطالعه شروح حدیثی در عصر دیجیتال، بخشی از کتابی است که در دانشگاه ادینبورگ در خصوص فقه الحدیث یا شروح حدیثی نوشته شده است. بخشی از این مقاله، در باره فهم ماشینی شروح حدیث و دسته‌بندی آنهاست. مقاله‌ای هم در اِلزِویر (Elsevier) تولید شده؛ برای اینکه با ماشین بتوانند درختواره دانش معارف اسلامی را از احادیث به صورت یکپارچه استخراج کنند؛ یعنی ماشین به ما بگوید کلّیات مفاهیم ارائه‌شده در احادیث و انواع دسته‌بندی آنها چیست و کدام‌یک بیشتر مطرح شده و کدام‌یک کمتر.
در این باره نیز دو مقاله اشاره کردم تا نشان دهد چه حجمی از مقالات در این باب در حال تولید است. مقاله‌ای از دانشگاه ملک سعود وجود دارد که مروری بر مطالعات حدیثی بر اساس پردازش محاسباتی و زبان طبیعی است. نگارنده آمده فقط گزارشی از ده‌ها مقاله‌ای که موضوع آنها این است، ارائه کرده و اینکه چگونه می‌شود با ماشین، احادیث را به لحاظ سندی و متنی پردازش کرد. وی گفته، این مقالات، سه دسته است: بعضی از این پژوهش‌ها صرفاً به متن می‌پردازد و برخی به سند، و بعضی هم به کلّیات حدیث با روش‌هایی که ذکر شده است.
مقاله دیگر، در اندونزی منتشر شده است. جنوب شرق آسیا، از فضاهایی است که به‌شدّت در حال فعّالیت روی موضوع علوم انسانی و اسلامی دیجیتال است. سالانه در آنجا همایش‌های مختلفی در حال برگزاری است. ایشان 29 مقاله از گوگل اسکالر گردآوری کرده که اینها فقط بحث هوش مصنوعی و حدیث را در موضوع خودشان داشتند و به آن پرداختند.»
رویکرد مرکز نور به علوم اسلامی دیجیتال
دکتر بهرامی ضمن اشاره به رسالت و وظیفه اصلی مرکز نور در سامان‌دادن به علوم اسلامی دیجیتال، افزود:
«مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، با شناختن این ضرورت، حدود 34 سال است که در حوزه علوم اسلامی دیجیتال فعّالیت میکند و با نگاه پژوهشی، اسنادی را تولید میکند که جامعه پژوهشگران علوم اسلامی، با این دست مفاهیم و مسائل، بیشتر آشنا شوند و بتوانیم بهترین بازخورد را بگیریم.
در همین راستا، حدود دو سال است که آزمایشگاه هوش مصنوعی در مرکز نور تأسیس شده است. شما ده‌ها خروجی مرتبط با هوش مصنوعی و علوم اسلامی را در شاخه‌های مختلف می‌توانید در وبگاه این آزمایشگاه مشاهده و استفاده کنید. یکی دیگر از اقدامات ما، نشریه مطالعات علوم اسلامی و انسانی دیجیتال است که به لطف خدا، مجوّز آن گرفته شده و نخستین شماره آن، به‌زودی آماده انتشار است. همچنین، مجوز راه‌اندازی پژوهشکده علوم اسلامی و انسانی دیجیتال هم بعد از بیش از یک سال پیگیری، اخذ شده و حدود دو هفته قبل، آغاز به کار این پژوهشکده را هم اعلام کردیم.
امیدواریم خروجی این ساختارها، پیامدهای خوبی داشته باشد. اگر در دوره‌ای محقّقان علوم اسلامی صرفاً لازم بود بتوانند از ابزارهای تولیدشده در این زمینه خوب استفاده کنند، امروز کلّیات پژوهش به فضای علوم اسلامی دیجیتال انتقال یافته است. بنابراین، محقّقان باید بتوانند در طراحی و تحلیل و فهم این ابزار و انتظارات خودشان از آن، اظهارنظر کنند و در این عرصه وارد شوند. پیشنهاد ما همواره این بوده که مؤسّسات پژوهشی علوم اسلامی و علوم انسانی، واحدهای علوم اسلامی دیجیتال و علوم انسانی دیجیتال را در مجموعه خودشان ایجاد کنند.
بنده در برنامه رونمایی از پژوهشکده نور عرض کردم که خیلی خوشحال شدیم از اینکه در هفته پژوهش سال جاری، دو خبر را از مجموعه اِسراء داشتیم؛ یکی راه‌اندازی آزمایشگاه هوش مصنوعی در بنیاد بین‌المللی علوم وحیانی اسراء و دیگری همایشی که در باب تأثیر علوم اسلامی و انسانی دیجیتال بر پژوهش‌های علوم اسلامی داشتند. امیدواریم که این نوع اقدامات، در سایر مؤسّسات و مجموعه‌ها هم شکل بگیرد و تداوم داشته باشد.
در همین ایام، سعی کردیم خروجی‌های خودمان را در قالب مقالات ارائه کنیم. ازاین‌رو، دو مقاله در مجموعه‌های بین‌المللی از مرکز پذیرفته شد. یکی، در همایشی که در مالزی برگزار شد؛ تحت عنوان «گونه‌های کاربست هوش مصنوعی و فنّاوری‌های نوین اطّلاعات در علوم اسلامی» به همّت جناب آقای مهندس احمد ربیعی‌زاده، مسئول آزمایشگاه هوش مصنوعی نور. ایشان چند صد مقاله در این حوزه را دسته‌بندی و تحلیل کرده بودند که کار قابل توجّهی بود. دوم، مقاله «ترجمه‌یابی احادیث در متون انبوه با استفاده از هوش مصنوعی» که جناب آقای مهندس حسین سنِمار آن را سامان دادند و در حال حاضر، در پایگاه جامع الأحادیث، این قابلیت استفاده می‌شود؛ یعنی اگر در یک کتابی از مجموعه کتاب‌های موجود در نورلایب، ترجمه یک حدیثی وجود داشته باشد، ماشین به کمک فنّاوری هوش مصنوعی می‌تواند آن ترجمه را پیدا نماید و با این حدیث، مرتبط کند. این فنّاوری مرکز نور، اخیراً در همایشی در دانشگاه آمریکایی شارجه ارائه و پذیرفته شد.»
فعّالیت‌های حدیث‌پژوهی نور
رئیس مرکز نور، در ادامه مطالب خویش به معرّفی فعّالیت‌های فنّاورانه نور در حوزه حدیث‌پژوهی پرداخت و اظهار داشت:
«در حوزه حدیث‌پژوهی دیجیتال، محصولات متنوّعی ارائه کرده‌ایم؛ کارهایی که به‌صورت دستی یا قابل انجام نیست و یا به‌دشواری قابل انجام است. در اینجا به‌اجمال به عناوین این محصولات اشاره می‌کنم:
- اِعراب‌گذاری ماشینی:
امروزه ماشین متن عربی یک حدیث را از شما تحویل می‌گیرد و آن را با صحّت بالایی اِعراب‌گذاری میکند و به شما ارائه می‌دهد. این قابلیت، در وبگاه آزمایشگاه هوش مصنوعی مرکز فراهم است.
- تخریج ماشینی احادیث:
برخلاف اهل‌سنّت، در بین شیعیان کتاب‌های تخریجی زیادی نداریم. یکی از چالش‌های حدیث‌پژوهی ما این است که بتوانیم نسخههای مختلف یک حدیث را از کتاب‌های متنوّع روایی جمع‌آوری کنیم. امروزه شما در وبگاه جامع الأحادیث، وقتی کلید گروه‌بندی را می‌زنید، به شما می‌گوید این حدیث، بر اساس سیر تاریخی، اوّلین‌بار در چه کتابی آمده و بعد در چه کتاب‌هایی ارائه شده است.
- مشابه‌یابی‌های معنایی:
این قابلیت، به منظور کشف شباهت‌های احادیث مرتبط، در پایگاه جامع الأحادیث و نرمافزار جامع الأحادیث در اختیار مخاطبان قرار دارد.
- عرضه تطبیقی احادیث شیعه و اهل‌سنّت:
به نظرم، این امکان، باب جدیدی در مطالعات تطبیقی شیعه و اهل‌سنّت است و بسیار تأثیرگذار خواهد بود. در نرمافزاری که سال گذشته رونمایی شد، شما می‌توانید نسبت احادیث مشترک بین دو کتاب روایی شیعه و اهل‌سنّت را ملاحظه کنید؛ مثل اینکه چه احادیث مشترکی بین کافی و کتب سته اهل‌سنّت وجود دارد و یا چه اشتراک و مشابهتی بین کتاب‌های شیخ صدوق و مجموعه احادیث اهل‌سنّت وجود دارد. بدیهی است که این نوع کارها، اگر بخواهد به شکل دستی انجام شود، یک عمر زمان می‌طلبد؛ درحالی‌که نرمافزار حدیثی نور، در عرض چند ثانیه، روند مقایسه بین روایات شیعه و اهل‌سنّت را انجام می‌دهد و آن را در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهد.
امروزه در آستانه یا در حال مواجهه با هوش مصنوعی مولد هستیم. گاهی هوش مصنوعی، خیلی توضیح‌پذیر هم نیست و جواب‌های قابل استفاده و شگفت‌انگیزی به شما ارائه میکند؛ درحالی‌که توضیحی برای اینکه این پاسخ را از کجا آورده، به شما ارائه نخواهد داد و این امر، چالش ما را در مواجهه با خروجی‌های فضای دنیای امروز، سخت‌تر خواهد کرد. در آینده نه چندان دور، در باب حدیث‌پژوهی، و به‌طورکلی، در زمینه پژوهش‌های علوم اسلامی دیجیتال، باید منتظر اتّفاقات بسیار شگرفی باشیم. ما در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، روی بحث پیکره‌های بزرگ زبانی که زیرساخت ابزارهای چت و دستیارهای هوش مصنوعی است، کارهای خوبی را آغاز کردیم و خروجی‌های اوّلیه را گرفته‌ایم و امیدواریم در آینده نزدیک، محصولات