» تاریخچه شکل‌گیری علم فِرَق و مذاهب را توضیح دهید.
◊ چنان که از منابع تاریخ ادیان برمی‌آید، معمولاً بعد از ظهور هر دینی، یک‌سری فرقه‌ها با نام‌ها و ویژگی‌های خاصّ و مختلف، پیرامون آن دین پدید می‌آید و هر یک از آنها نیز مدعی هستند که حقیقت، از آنِ ایشان است و در واقع، خوانش و قرائت آنها از دین، اصالت دارد و به زبان ساده باید بگوییم که هرکدام از آنان ادعا دارند دین واقعی، فقط به آنها تعلق دارد و بقیه فرقه‌هایی که از این دین منشعب شده‌اند، به انحراف رفته‌اند.
بعد از ظهور دین مبین اسلام نیز فرقه‌های کوچک و بزرگ بسیاری بر محور این دین بزرگ پدید آمد و هرکدام از آنها خودشان را پیروان واقعی اسلام معرّفی کردند و به بقیه فرقه‌ها و تابعانشان، برچسب انحراف زدند. این مطلبی که الآن عرض کردم، بعد از رحلت پیامبر اکرم (ص) به وجود آمد و مسلمانان به فرقه‌های ریز و درشت مختلفی تبدیل شدند. در این میان، اصلی‌ترین و مشهورترین آن فرقه‌ها، یعنی شیعه و اهل‌سنّت در مقابل همدیگر قرار گرفتند و بعدها نیز خودشان به فرقه‌های گوناگونی منشعب شدند.
برای مثال، می‌توان به اهل حدیث، اشاعره، ماتریدیه و معتزله در میان اهل‌سنّت اشاره کرد. شیعه نیز بعد از امیر مؤمنان، علی (ع) و به خصوص بعد از امام سجاد (ع)، دچار انشعابات و تفرق شد و فرقه‌هایی مثل زیدیه و بعدها نیز اسماعیلیه به وجود آمدند و البته هریک از این فرقه‌های نیز خودشان به فرقه‌های مختلف دیگر دسته‌بندی شدند و هرکدام از آنها نیز مدعی بودند که اسلام واقعی نزد آنهاست؛ به طوری که برخی از این فرق معتقد بودند که اگر کسی غیر رأی آنها را بازگو کند یا اعتقاد داشته باشد، کافر است و اصلاً از دین، خارج است.
برخی فرقه‌ها هم بودند که خودشان را نه شیعه می‌دانستند و نه از اهل‌سنّت؛ مثل خوارج که خود را فرقه‌ای جداگانه در مقابل دیگر فرق اسلامی می‌دیدند و تنها خویشتن را برحقّ می‌پنداشتند.
بالأخره چه در صدر اسلام و چه بعد از آن، فرقه‌های گوناگونی شکل گرفت و طبیعتاً عدّه‌ای پیدا شدند که مشغول گردآوری اطّلاعات مربوط به این فرقه‌ها شدند؛ اینکه هر فرقه‌ای چه می‌گوید، عقایدش چیست، مؤسس آن کیست، تحوّلات و تطورات تاریخی آنان چطور بوده، ویژگی‌های آنها چه بوده، چه اندیشه‌ها و آرایی داشتند، دیگران از این فرقه چه ایرادها و انتقادهایی گرفته‌اند، و یا نظر آنها در مورد برخی مباحث خاصّ همچون توحید چیست و یا با مسئله امامت چگونه برخورد کرده‌اند.
بنابراین، جمع‌آوری اطّلاعات در قرن دوم و سوم هجری، به تنظیم کتاب‌ها و رساله‌هایی در باب فِرَق انجامید که از ابتداء با نام‌های مختلف از آن یاد می‌شد که معروف‌ترین آنها «مقالات» یا «مذاهب» است. همین امر، باعث شکل‌گیری دانشی به نام «فِرق و مذاهب» گردید. آنچه عرض کردم، تاریخچه مختصری بود راجع به مذاهب اسلامی و علم فرقه‌شناسی.
» ضرورت پرداختن به دانش فرق و مذاهب چیست؟
◊ در خصوص ضرورت پرداختن به دانشی به نام «فرق و مذاهب»، می‌توان به سه جنبه استدلال کرد.
بالأخره ما در جامعه‌ای اسلامی زندگی می‌کنیم. در این صورت، اگر دانش فرق و مذاهب را در اختیار داشته باشیم و بدانیم هر فرقه‌ای عقایدش چیست و باورهای خاصّش کدام است، می‌توانیم در این بین، به نقاط مشترک این فرقه‌ها و مذاهب نیز پی ببریم و در نتیجه، به وحدت بین مذاهب اسلامی راه یابیم. ما می‌توانیم از همین نقاط مشترک برای حلّ مشکلات و اختلافات بین خودمان استفاده کنیم.
اگر واقعاً جامعه علمی اسلامی، همچون فقها و متکلمین، در برابر فرق گوناگون انصاف داشته باشند و با دیده انصاف به یکدیگر نگاه کنند، می‌توانند به وسیله همین نقاط مشترک و دستمایه قراردادن آنها، به حلّ اختلافات بین مذاهب اسلامی نایل شوند. لازمه این مهم، درک درست نقاط مشترک بین فرقه‌های اسلامی است.
بدیهی است برای دستیابی به این هدف، باید در وهله نخست، با عقاید و اندیشه‌های فرقه مقابل خودمان آشنایی کامل داشته باشیم تا بتوانیم در سایه این کار، از دامن‌زدن به اختلافات بپرهیزیم و آنها را کم کنیم و یا به عنوان یک متکلّم اسلامی، به شبهات و نقدهای مطرح در باره خودمان پاسخ درستی بدهیم و استدلال‌های دیگران را به شکل منطقی و علمی، ارزیابی نماییم.
اگر ما دیدگاه مخالفان خودمان را در باره مذهب تشیّع بدانیم و از انتقاداتی که در طول تاریخ به شیعه امامیه داشته‌اند، باخبر باشیم، بهتر می‌توانیم از خود دفاع کنیم و یا استدلال‌های طرف مقابل خودمان را به‌خوبی پاسخ بگوییم. البته جا دارد در باره این موضوع، به شکلی مستقلّ و مصاحبه‌ای دیگر، بحث و گفت‌وگو شود.
برای نمونه، می‌توانم بحث تحریف قرآن را مثال بزنم. امروزه، بعضی از فرق اسلامی، شیعه را متهم می‌کنند که شما قائل به تحریف قرآن هستید؛ درحالی‌که این موضوع، اصلاً عقیده شیعه نیست. بین شیعیان علمائی وجود داشتند که یک حرفی در این باره زده‌اند که در جای خودش باید بحث شود؛ چون خیلی از اینان اصلاً قائل نیستند که آیات قرآن جابه‌جا شده یا کم و زیاد شده است؛ بلکه بحثشان از تحریف، تحریف معنایی است؛ البته عدّه انگشت‌شماری هم وجود دارند که قائل به تحریف لفظی یا کم و زیاد شدن الفاظ قرآن هستند؛ ولی این نظر، موضع حدّاکثری و رسمی شیعه اثنی‌عشری نیست؛ برعکس، موضع رسمی شیعه اثنی‌عشری در مورد قرآن این است که قرآن فعلی و رایج در دست مسلمانان، بدون تحریف و قابل عمل هست.
بنابراین، اگر عقاید و نگرش‌های دیگران را درباره این موضوع خوب بشناسیم، نقاط ضعف و قوّت دیدگاه اعتقادی خودمان را بهتر می‌توانیم درک کنیم. اساساً یکی از فواید علم فرق و مذاهب همین است که وقتی عقاید هر فرقه و گروهی ثبت و ضبط می‌شود، فضایی درست می‌شود که دیگران حقّ و باطل یا درست و اشتباه را بهتر تشخیص بدهند و در جوامع علمی هم رسمیت بهتری پیدا بکند و عقاید مثلاً شیعه اثنی‌عشری در موضوعات مختلف چیست و آنچه به عنوان نمونه، آقای عبدالقادر بغدادی بعضی از آنچه را در مورد شیعه می‌گوید، اعتقادات رسمی شیعه نیست.
» پیشینه مطالعاتی این علم چیست؟ از چه قرنی منابع این علم سامان یافته است؟
◊ چنان‌که ابتداء بحث اشاره کردم، این علم از همان قرون اوّلیه اسلام با انشعاباتی که از نظر کلامی در اسلام به وجود آمد، خودش را نشان داد و به وجود آمد. تقریباً کتاب‌های رسمی که در این باره داریم، از قرن سوم شروع شده است. اوّلین کتاب‌هایی که در این خصوص وجود دارد، بر اساس قرن یا سال وفات نویسندگان این دست آثار، عبارت‌اند از:
- - کتاب الفرق، نوشته ابو یوسف یعقوب بن اسحاق ابن‌سکیت است؛ متوفای سال 244 قمری؛
- - کتاب المقالات، اثر ابوعیسی محمد بن هارون وراق، متوفای سال 247 قمری؛
- - کتاب اختلاف الشیعه، اثر ابوعیسی محمدبن‌هارون وراق، متوفای سال 247 قمری؛
- - المقالات، نوشته حسین بن علی کراویسی، متوفای 248 قمری؛
- - کتاب فِرَق الشیعة، تألیف ابوالمظفر محمدبن‌احمد نعیمی، سال وفاتش به طور دقیق مشخّص نیست؛ امّا متعلّق به قرن سوم هجری است؛
- - کتاب القامة فی السنة والرد علی أهل الأهواء، نوشته ابوعاصم خشیش‌بن‌اصرم، متوفای 253ق؛
- - کتاب المقالات یا مقالات اسلامی، نوشته ابوالقاسم عبدالله‌بن‌احمدبن‌محمود کعبی بلخی. سال وفات ایشان مشخّص نیست؛ ولی متعلّق به قرن سوم است.
این چند کتابی که عرض کردم، در حال حاضر، هیچ نشانی از آنها وجود ندارد و در دسترس ما نیستند و شاید هم کلاً از بین رفته باشند.
در قرن چهارم هجری، این علم رشد خودش را ادامه داد و آن طوری که ما برشمرده‌ایم، دوازده عنوان کتاب فرقه‌ای در قرن چهارم به رشته تحریر درآمده است که عبارت‌اند از:
- الآراء والدیانات، نوشته ابومحمد حسن‌بن‌موسی نوبختی (310ق)؛
- فِرق الشیعة، نوشته ابومحمد حسن‌بن‌موسی نوبختی (310ق)؛
- فِرق الشیعة، نوشته ابوالقاسم نصربن‌صباح بلخی (؟)؛
- المقالات والفِرق، نوشته سعدبن‌عبدالله‌بن‌ابی‌خلف اشعری (؟)؛
- کتاب الرد علی أهل البدع والأهواء، نوشته ابومطیع مکحول‌بن‌فضل نسفی (318ق)؛
- مقالات الإسلامیین واختلاف المصلین، نوشته ابوالحسن علی‌بن‌اسماعیل اشعری (324ق)؛
- المقالات، تألیف شیخ ابومنصور محمدبن‌محمد ماتریدی (333ق)؛
- نحل العرب (نحل أهل المشرق)، نوشته محمدبن‌بحر رهنی ابوالحسن نرماشیری (340ق)؛
- المقالات فی أصول الدیانات من الخوارج والمعتزلة والشیعة، نوشته ابوالحسن علی‌بن‌حسین مسعودی (346ق)؛
- التنبیه والرد علی أهل الأهواء والبدع، نوشته ابوالحسین محمدبن‌احمدبن‌عبدالرحمن ملطی شافعی (377ق)؛
- کتاب الفِرق، نوشته شیخ صدوق (381ق)؛
- التمهید فی الرد علی الملحدة المعطلة والرافضة والخوارج والمعتزلة، نوشته ابوبکر باقلانی (403ق).
قرن پنجم، در واقع، نقطه عطفی در تاریخ ملل‌ونحل‌نویسی است و عمده کتاب‌هایی که امروزه در مورد فرق اوّلیه اسلامی مورد استناد قرار می‌گیرد، برخاسته از کتاب‌هایی هستند که در قرن پنجم هجری نوشته شده است؛ البته قرن‌های بعدی، یعنی قرن ششم تا قرن دهم، کتاب‌های خوبی در این زمینه نوشته شده که مستند اصلی و اوّلیه خیلی از اینها، همین کتاب‌های است که در قرن پنجم نوشته شده است؛ از جمله کتب تحریریافته در قرن پنجم می‌توانم به این عناوین اشاره کنم:
- الفَرق بین الفِرق وبیان الفرقة الناجیة منهم، نوشته عبدالقاهر بغدادی اسفرائینی (429ق)؛
- الملل والنحل، نوشته عبدالقاهر بغدادی اسفرائینی (429ق)؛
- الفِصل فی الملل والأهواء والنحل، نوشته ابومحمد علی‌بن‌احمد، معروف به ابن‌حزم (456ق)؛
- التبصیر فی الدین وتمییز الفرقة الناجیة عن الفرق الهالکین، نوشته ابومظفر طاهربن‌محمد شافعی اسفرائینی (471ق)؛
- بیان الأدیان، در شرح ادیان و مذاهب جاهلی و اسلامی، تألیف ابوالمعالی محمد حسین علوی (؟). این کتاب، اوّلین کتاب در علم فرقه‌شناسی به زبان فارسی است که بدان دسترسی داریم؛
- الفِرق المفترقة بین أهل الزیغ والزندقة، تألیف ابومحمد عثمان‌بن‌عبدالله‌بن‌حسن عراقی (500ق).
در قرن ششم نیز دوباره کار فرقه‌نویسی ادامه پیدا کرد و آثار خوبی در این زمینه نوشته شد. مهمّترین این کتب که خیلی مورد استناد هم قرار می‌گیرد، کتاب معروف «ملل و نحل» نوشته شهرستانی است. کتاب دیگر، اعتقادات فرق المسلمین والمشرکین، اثر فخر رازی است. نمونه دیگر، تبصرة العامّ، به قلم سید مرتضی‌بن‌داعی حسنی است. اثر دیگر، عدد الفراق است که بیانگر طبقات معتزله است.
» مهمّترین کتب این علم در سده‌های مختلف چه بوده است؟
◊ به صورت کلّی، اگر بخواهیم از قرن سوم تا قرن دهم هجری قمری، به منابع اصلی دانش فرق و مذاهب یا علم فرقه‌شناسی اشاره کنم، باید این ده عنوان را نام ببرم که عبارت‌اند از:
- - فِرق الشیعة، نوشته ابومحمد حسن‌بن‌موسی نوبختی (310ق)؛
- - المقالات والفِرق، نوشته سعدبن‌عبدالله‌بن‌ابی‌خلف اشعری (؟)؛
- - مقالات الإسلامیین واختلاف المصلین، نوشته ابوالحسن علی‌بن‌اسماعیل اشعری (324ق)؛
- - التنبیه والرد علی أهل الاهواء والبدع، نوشته ابوالحسین محمدبن‌احمدبن‌عبدالرحمن ملطی شافعی (377ق)؛
- - الفَرق بین الفِرق وبیان الفرقة الناجیة منهم، نوشته عبدالقاهر بغدادی اسفرائینی (429ق)؛
- - الفِصل فی الملل والأهواء والنحل، نوشته ابومحمد علی‌بن‌احمد، معروف به ابن‌حزم (456ق)؛
- - التبصیر فی الدین وتمییز الفرقة الناجیة عن الفرق الهالکین، نوشته ابومظفر طاهربن‌محمد شافعی اسفرائینی (471ق)؛
- - بیان الأدیان، در شرح ادیان و مذاهب جاهلی و اسلامی، تألیف ابوالمعالی محمد حسین علوی (؟)؛
- - الفَرق المفترقة بین أهل الزیغ والزندقة، تألیف ابومحمد عثمان‌بن‌عبدالله‌بن‌حسن عراقی (500ق)؛
- - الملل والنحل، نوشته ابوالفتح عبدالکریم‌بن‌ابی‌بکر احمد شهرستانی (548ق).
» این نرم‌افزار، در شمار کدام دسته از محصولات نور قرار می‌گیرد؟
◊ اگر به صورت خلاصه بخواهم عرض کنم، این برنامه، یک نرم‌افزار دانشنامه‌ای است که قالبش درختواره است. به طور کلّی، دانشنامه، مجموعه نوشتاری جامع و فشرده است که اطّلاعات مفیدی را در باره همه شاخه‌های یک دانش به ما ارائه می‌کند. این نرم‌افزار نیز چنین خصوصیتی دارد و تمام اطّلاعات لازم و مفید در باره فرقه‌شناسی را در اختیار محقّقان قرار می‌دهد. این دانشنامه را در قالب درختواره ارائه می‌کنیم؛ یعنی تمام اطّلاعات علم فرقه‌شناسی را به شکل درختی عرضه کرده‌ایم؛ البته بخشی تحت عنوان کتابخانه هم داریم که در این قسمت، به متن تمامی کتب برنامه دسترسی وجود دارد.
» اهداف تولید نرم‌افزار ادیان و فرق نور چیست؟
◊ اهدافی که ما برای تولید این نرم‌افزار در نظر گرفتیم، ارائه درختی از مطالب اصلی علم فرقه‌شناسی است که بتواند تمام مطالب کتاب‌های فرقه‌شناسی را پوشش بدهد. قابل توجّه اینکه ما از اوّلین کتاب‌هایی که در این زمینه نوشته شده و در دسترس است و چاپ شده‌اند تا قرن سیزدهم هجری را در این برنامه ارائه کرده‌ایم.
در واقع، همه مباحث فرقه‌شناسی که در منابع مطرح شده، به درختی که در برنامه تعبیه گردیده، وصل شده است. نکته‌ای که باید اینجا تأکید کنم، این است که نرم‌افزار ما مربوط به معرّفی فرقه‌های کلامی است؛ نه فرقه‌های فقهی و مانند آن؛
البته امکان دارد در همین کتاب‌ها، برخی موارد به فرقه‌های فقهی هم پرداخته شده باشد که خیلی کم است. اساساً آن چیزی که در بحث فرقه‌شناسی مورد نظر است، شناسایی فرقه‌های کلامی است، نه فقهی. به هر حال، ما در این محصول، تمام متون و مباحث مرتبط با فرقه‌شناسی را به درخت برنامه متّصل کرده‌ایم که بعد در این باره صحبت خواهم کرد.
دومین هدف ما از تولید این دانشنامه، رفع نقاط ضعف دانشنامه‌های موجود است. اشکال دانشنامه‌های موجود این است که همه به شکل سنّتی یا نوشتاری هستند و نمی‌توان همه را یکجا با قابلیت اتّصال متون به همدیگر دید. این قابلیت، فقط در قالب دانشنامه دیجیتالی قابل ارائه است.
یکی از بزرگ‌ترین ایرادهای منابع مکتوب فرقه‌نویسی، به‌خصوص کتب مربوط به قرون سوم تا ششم، این است که معمولاً با دستاویز قراردادن حدیث معروف پیامبر اکرم (ص) که فرمود: «بعد از من، امتم به هفتاد و سه فرقه منشعب خواهند شد و فقط یکی از آنها، فرقه ناجیه و اهل حقّ است»، سعی کردند در کتاب خودشان حتماً هفتاد و سه فرقه درست کنند؛ حتّی اگر در زمانشان هفتاد و سه فرقه هم نبوده باشد. بعد از این، وقتی تعداد فرقه‌ها عملاً به بیش از هفتاد و سه فرقه رسید، به مشکل برخوردند. به همین دلیل، شما می‌بینید که منابع فرقه‌ای به شکل‌های مختلف سامان‌دهی و تنظیم شده است. گاهی یک کتاب، اسم فرقه‌ای را می‌آورد که منابع دیگر اصلاً هیچ اشاره‌ای به آن نکرده‌اند و یا برعکس.
امّا در دانشنامه ما، اطّلاعات و محتویات همه منابع، به درختواره برنامه متّصل شده و سعی کرده‌ایم چیزی از قلم نیفتد و اصلاً به دنبال این نبوده‌ایم که هفتاد و سه فرقه یا تعداد خاصّ دیگری درست کنیم؛ بلکه هرچه بوده را گزارش نموده‌ایم و در واقع، تمامی کتاب‌های فرقه‌شناسی موجود را تحلیل درختی کردیم و در اختیار محقّقان قرار می‌دهیم.
از دیگر اهداف اصلی ما، عرضه دانشنامه در یک بستر مناسب پژوهشی بود. اگر پژوهشگری بخواهد در مورد فرق و مذاهب مختلف بررسی داشته باشد، نمی‌تواند فقط مثلاً به کتاب ملل‌ونحل شهرستانی، یا ملل‌ونحل عبدالقادر بغدادی و یا به کتاب فرقه‌شناسی فخر رازی اکتفا کند؛ چون خیلی از مطالب، در این کتاب‌ها نیست.
امّا در این دانشنامه، همه منابع در یک جا تجمیع شده و بستر خوب پژوهشی به همراه امکانات کارآمد و مفیدی نیز برای محقّقان فراهم شده است تا بتوانند به جست‌وجوهای گوناگون در متون بپردازند؛ به قول معروف، آنچه را خوبان همه دارند، ما یک جا داریم.
» در خصوص ارائه کتاب‌های فرق منحرف (ضالّه)، در این برنامه چه سیاستی پیش روی شما بوده است؟
◊ همان طور که اوّل بحث اشاره کردم، هر فرقه‌ای که شما در نظر بگیرید، خودش را برحقّ می‌داند و دیگران را منحرف می‌انگارد. بنابراین، منابع و کتب سایر فرقه‌ها را منحرفانه می‌پندارد و نحوه برخوردشان با دیگر فرق همین طور است؛ چون عقاید خودشان را در کتب مربوط به خود بر همین مبنا تنظیم کرده‌اند که حرف حقّ و درست را می‌زنند و دیگران، به اشتباه و انحراف رفته‌اند و نوشته‌هایشان هم ضالّه و انحراف‌دهنده است.
امّا کسی که کار فرقه‌شناسی می‌کند، نباید به این موضوع تعصب نشان بدهد؛ بلکه باید همه منابع را بدون آنکه نتیجه‌گیری کند، ارائه نماید؛ تا محقّقان بتوانند نقاط قوّت و ضعف فرقه را واکاوی و تحلیل کنند. حتّی اگر خود فرقه‌نویس، آن عقیده را قبول نداشته باشد، باید آنها را بی‌کم‌وکاست گزارش کند. اساساً شناخت درست و جامع عقاید دیگران، بستری را برای عرضه اندیشه درست مهیا می‌سازد تا خواننده بتواند خودش به انتخاب دست بزند.
به بیان دیگر، یک فرقه‌نویس، متکلم یا عالم کلامی نیست که بخواهد از عقاید و باورهای خودش دفاع کند؛ اصولاً شخص کلامی، در صدد ابطال نظریه دیگران و دفاع از عقاید مذهب خویش است؛ برخلاف فرقه‌نویس که کارش تجمیع همه نظرات در باره یک موضوع است؛ امّا کار انتخاب، داوری و تعیین درستی یا نادرستی آن را بر عهده پژوهشگر و خواننده می‌گذارد. تقریباً اکثر کسانی که در حوزه فرق و مذاهب کتاب نوشته‌اند، این نکته را رعایت نکرده‌اند و عقاید و گرایش‌های کلامی و مذهبی خود را در کتابشان برجسته نموده‌اند. در نرم‌افزار دانشنامه فرق و مذاهب، سعی کرده‌ایم از رسالت اصلی کار فرقه‌شناسی فاصله نگیریم و از داوری متون پرهیز کنیم. به همین جهت، همه فرقه‌های را به طور کامل معرّفی کرده‌ایم و متون مرتبط با هرکدام را نیز به درخت برنامه متّصل نموده‌ایم و از هرگونه قضاوت دوری جسته‌ایم؛ زیرا در واقع، کار ما صرفاً تبیین و عرضه منابع بوده، نه قضاوت و ارزیابی آنها.
» بین دو اصطلاح «فرق» و «مذاهب»، تفاوتی قائل هستید؟
◊ در برخی کتب بین این دو تفاوت‌هایی بیان شده است؛ ولی به نظر می‌رسد که این دو، قید توضیحی از یک معنا هستند و تفاوت چندانی با هم ندارد و هر دو اینها، به تعدد و تنوّع دیدگاه‌ها در برداشت و تبیین عقاید و باورهای دینی اشاره دارند.
» آیا قابلیت «مشابه‌یابی» جهت کشف عقاید و اندیشه‌های مشابه میان فرقه‌ها، در برنامه تعبیه شده است؟
◊ مشابه‌یابی، به همان معنایی که الآن در سایر نرم‌افزارهای ما هست، قاعدتاً اینجا هم وجود دارد. باید ببینیم این قابلیت در این نرم‌افزار تا چه اندازه می‌تواند کارایی داشته باشد و کاربر بتواند به کشف مشترکات فرقه‌ها و مذاهب هم اقدام کند. از این نظر، باید قابلیت مشابه‌یابی در این برنامه، بهبود پیدا کند.
» ساختار کلّی درختواره برنامه را توصیف کنید. چه مباحثی در شاخه‌های درخت مطرح شده است؟
◊ مهمّترین کار در آغاز کار درختواره، طراحی درخت و شاخ و برگ‌های آن است. طراحی درخت، کار بسیار مهم و تأثیرگذاری برای ادامه کار درختواره به شمار می‌آید. درخت باید به گونه‌ای طراحی شود که بتواند بار تمام مسائل اصلی و بخش اعظم مسائل فرعی علم را بر دوش خودش حمل کند و مطلبی مربوط به علم فِرق و مذاهب در متون نباید باشد که نتوان یا نشود که به شاخه‌ای از شاخه‌های درخت متّصل کرد. با چنین درختی می‌توان ثمرات مفید و قابل فایده‌ای برای محقّقان و پژوهشگران به بار آورد. در تحلیل درختی، ما یک درخت داریم با ده‌ها عنوان و جلد کتاب که تمام مطالب این کتاب‌ها، به این درخت متّصل شده است. حال، اگر کسی بخواهد مثلاً در «رجال فرقه» و از زیرشاخه‌های آن، مثلاً در زمینه «مؤسّس فرقه» تحقیقاتی داشته باشد، با رجوع به شاخه «رجال فرقه» و از آنجا به شاخه «مؤسّس فرقه»، می‌تواند به صورت هم‌زمان به تمام متونی که در باب رجال و مؤسّس آن فرقه نگاشته شده، همراه با نشانی و متن کتاب دسترسی پیدا کند و به مورد پژوهشی خود با استفاده از داده‌های به‌دست‌آمده که به صورت یکجا و دسته‌بندی‌شده ارائه گردیده، دست یابد.
از جمله اصلی‌ترین شاخه‌های این درخت دیجیتالی، تعریف فرقه است. از دیگر شاخه‌هایی که معمولاً در کتب فِرق و مذاهب نیز به عنوان سرفصل مطرح است، می‌توان به مباحث عقیدتی همچون اصول دین، شامل: توحید، عدل، نبوت، معاد و امامت، اشاره کرد. در برخی کتب نیز روی موضوع صحابه و تابعین نیز بحث‌های بسیاری شده است؛ اینکه هر فرقه درباره صحابه و تابعین چه دیدگاهی دارد.
از دیگر شاخه‌های مطرح در مباحث کلامی، موضوع اسماء و احکام، شامل: بهشت و جهنم و یا کفر و ایمان است. کسانی که با این دانش آشنا هستند، می‌دانند که این شاخه چه کاربردهایی مفیدی دارد. همه این مباحث، در طول شاخه «عقاید مسلمانان» ارائه شده است. بعد از این، خصایص هر فرقه مطرح گردیده و ویژگی‌های خاصّ هر فرقه به شکل درختی عرضه شده است؛ مثل اینکه فرقه در زمینه فلان منسک یا عبادت خاصّ، چه نظری دارد که مختصّ همان فرقه است.
نکته بعدی، منهج کلامی فرقه‌ها در پرداختن به مسائل کلامی است؛ اینکه چه رویکردی در تجزیه و تحلیل مطالب کلامی دارند، موضوعی است که در این شاخه قابل دسترسی است؛ برای مثال، آیا عقل‌گرا هستند یا نقل‌گرا؟ اگر چه نگاه ما در این برنامه، فقهی نیست، امّا برخی فرقه‌ها یک‌سری احکام فقهی دارند که مختصّ به آنهاست و همین باعث شده به عنوان فرقه شناخته بشوند. این دست مباحث را نیز به شکل جداگانه در درخت ارائه کرده‌ایم.
بحث تاریخی، از دیگر مطالب مهم در مسائل یک فرقه است. سیر شکل‌گیری و تطوّرات فرقه، پایه‌گذار یا مؤسّس و مؤسّسان فرقه، مشاهیر و شخصیت‌های مطرح آن فرقه، منشأ به‌وجودآمدن فرقه و زمان پدیدآمدن آن و اتّفاقاتی که برای آنها در طول زمان رقم خورده، آثار مکتوب و غیرمکتوبِ برجای‌مانده فرقه، و نیز مناطقی که در آنجا زیست داشته‌اند، همگی از جمله مباحث مطرح در حوزه تاریخ یک فرقه است که در این برنامه قابل دسترسی است.
یکی دیگر از شاخه‌های درختواره برنامه، «امور عامّه» است که در این قسمت قابل دسترسی است؛ مثل بحث استطاعت، وجود، جواهر و اعراض، بحث جبر و اختیار.
» در خصوص نمایه‌ها و کلیدواژه‌های برنامه توضیح دهید.
◊ بعد از اتّصال مطالب کلامی متن به شاخه مخصوص آن، معمولاً مطالبی در متن کتاب هست که از نظر پژوهشی بسیار مهم است، اگرچه به عنوان کلّی به شاخه‌ای از درخت متّصل می‌شود، ولی در شاخه درخت با عنوان خاصّ یافت نمی‌شود؛ امّا در هر صورت، باید به محقّق نشان داده شود تا از برکات پژوهشی آن بهره‌مند شود که این مهم، توسط نمایه مکمل‌ها محقّق می‌شود. در حقیقت، نمایه مکمل‌ها زیرعنوان‌های مرکّبی هستند که از دو یا چند کلیدواژه تألیف می‌یابد. نمایه‌ها، با توجّه به متن و شاخه ساخته می‌شوند و ابزاری کاربردی و مهم برای دستیابی آسان‌تر و پُرفایده‌تر به مفاهیم متن و درخت هستند؛ برای مثال، اگر متن مشتمل بر اثری از آثار اثنی‌عشریه باشد، به شاخه «آثار اثنی‌عشریه» متّصل می‌شود؛ ولی اینکه این اثر از آثار مکتوب یا غیرمکتوب است و یا اگر مکتوب است، از آثار کدام شخصیت علمی اثناعشری است، با «نمایه مکمل» نشان داده خواهد شد و یا اگر شخصی در متن به عنوان مؤسس فرقه‌ای معرّفی می‌شود و به شاخه «مؤسس فرقه» متّصل می‌شود، در نمایه، اسم شخص مؤسس و اطّلاعات مربوط به او نشان داده خواهد شد و همین طور است باقی شاخه‌های درخت.
در کار درختواره‌ای، محقّقان ما با خواندن و تحلیل خطّ‌به‌خطّ متون و اتّصال آن به شاخه مربوطه، و همچنین استخراج نمایه‌های متناسب و متناظر با درخت، امکان جست‌وجوی مفهومی را برای کاربران و پژوهشگران فراهم می‌کنند. در واقع، یک بار محقّقان ما زمان بسیاری را برای تحلیل مفهومی متن صرف می‌کنند تا دیگر محقّقان عزیز، با صرف کمترین زمان، به مطلوب خود برسند.
در مرحله بعد، نمایه‌ها به «کلیدواژه» تجزیه می‌شوند. کلیدواژه‌ها، عناوینی کلّی هستند که محور اصلی تمامی مفاهیم موجود در نمایه‌های نرم‌افزار درختواره به شمار می‌آیند. کلیدواژه‌ها، نقش بسیار کلیدی‌ای را برای دستیابی محقّقان به خواسته‌های تحقیقی‌شان ایفا می‌کنند. کلیدواژه‌ها، در تنظیم درختواره، در رتبه بعد از «درخت» و «نمایه» هستند؛ یعنی اوّل، درخت ساخته می‌شود و بعد با توجّه به متن و شاخه‌های درخت، نمایه‌ها و سپس، از آنها «کلیدواژه‌ها» پدید می‌آیند؛ امّا در کار تحقیقات، کاربران برای استفاده از نمایه‌ها، کلیدواژه‌ها به‌نوعی مقدّم هستند. می‌توان گفت کلیدواژه‌ها به نحوی دروازه ورود به نمایه، و از آنجا به متن هستند. ازاین‌رو، بسیار مهم هستند.
کارهای دیگری که روی داده‌های تحقیقی در خصوص کلیدواژه انجام گرفته، به‌ویژه روی اصطلاحات و واژه‌ها، اسم شخصیت‌ها، اسم کتاب‌ها و موارد دیگر، بسیار مهم‌اند که در ادامه، در قالب مثال به برخی از آنها اشاره می‌شود.
برای مثال، کلیدواژه‌ای همچون «فخر رازی» که بیانگر یک شخصیت کلامی است، وقتی محقّق می‌خواهد در مورد او پژوهشی انجام دهد، شاید در ابتدا نداند در قسمت کلیدواژه‌ها با چه لفظی باید جست‌وجو کند، تا او را به مطلوبش برساند؛ چراکه دامنه واژگان در باره فخر رازی، وسیع است و چه بسا هرکسی واژه‌ای خاصّ در ذهن داشته باشد؛ مثلاً امکان دارد شخصی او را با نام «الفخر الرازی» در ذهن داشته باشد، یک نفر دیگر با نام «فخر الدین الرازی» یا «ابن‌خطیب الرازی» یا «عمربن‌محمدبن‌الحسین الرازی» و یا حتّی به اسم «امام المشککین» بشناسد. در این برنامه، سعی شده تا با مترادف‌سازی برای اسم اشخاص مشهور و پُرکاربرد در قسمت کلیدواژه‌ها، کاربر و محقّق را با جست‌جوی هریک از این مترادفات که در متون آمده، به مطلوبش، یعنی همان شخصیت خاصّ برساند و در واقع، نتیجه‌ای که از همه آن اسم‌ها به دست می‌آید، یکی است.
مطلب دیگر اینکه با کلیک روی کلیدواژه «الفخر الرازی» یا هرکدام از مترادف‌های آن، تمام نمایه‌هایی را که مربوط به این شخصیت است، می‌توان مشاهده کرد و بر این اساس، کاربر می‌تواند نزدیک‌ترین نمایه و یا نمایه‌هایی را که به تحقیق پژوهشگر نزدیک است، از بین تمام نمایه‌ای که در درختواره وجود دارد، برای این شخصیت انتخاب کند.
نکته دیگر آنکه مقابل اسم این شخصیت، دکمه «مرتبطات» در نظر گرفته شده که با انتخاب آن، تمام کلیدواژه‌های مربوط به این شخصیت که در درختواره و کتاب‌های برنامه مورد تحلیل درختی قرار گرفته، به نمایش در خواهد آمد؛ مانند: کتاب‌های آن شخصیت، مذهب کلامی او، مشایخ و اساتید و شاگردان وی، همچنین سال و قرن وفات او. این امر، خود می‌تواند محقّقان را به اطّلاعات نسبتاً جامعی در باره شخصیت مورد نظر برساند.
» چه منابعی در این محصول به تفکیک قرن، تحلیل درختی شده است؟
◊ در حال حاضر، بخش کتابخانه این نرم‌افزار، شامل بیش از 180 عنوان کتاب در موضوع فرق و مذاهب است که تا قرن پانزدهم هجری را پوشش می‌دهند؛ البته احتمال دارد چند عنوان آنها به جهت مباحث مربوط به مالکیت فکری آثار، از برنامه خارج شوند. تاکنون از این تعداد، حدود 70 عنوان کتاب از مهمّترین آثار دانش فرقه‌شناسی از قرن سوم تا زمان معاصر، تحلیل درختی و موضوعی شده‌اند.
به دلیل گستردگی منابع معاصر که در این حوزه وجود دارد، ما ابتدا شاخص‌ترین کتاب‌های موجود در این قرن را شناسایی کردیم و بعد آنها را تحلیل موضوعی نمودیم؛ زیرا ارائه و تحلیل همه آثار، امکان‌پذیر نیست؛ نه از نظر زمانی و نه از جهت قابلیت کتاب‌ها.
نکته مهمی که در خصوص منابع ارائه‌شده در نرم‌افزار باید عرض کنم، آن است که محتوای موجود در این برنامه - مثل سایر محصولات نور - قابلیت اصلاح و ویرایش دارند و اگر محقّق یا کاربر اشکالی را گزارش کند یا پیشنهادی داشته باشد، امکان اصلاح، حذف و اضافه در آن وجود دارد و پیوسته ما نسخه برنامه را به‌روزرسانی می‌کنیم. بنابراین، کاربر از طریق اتّصال به اینترنت می‌تواند به نسخه روزآمدشده برنامه نیز دسترسی داشته باشد.
» در حوزه کاری خود، با مؤسّسات و مراکزی که در زمینه فرق و مذاهب کار کرده‌اند، تعامل داشته‌اید؟
◊ متأسّفانه، مؤسّسات و مراکز بیرون از مرکز چندان با فضای کاری ما آشنا نیستند و ما خیلی از آنها نمی‌توانیم کمک بگیریم؛ البته وقتی کار درختی برنامه به اتمام رسید و همه منابع فرق و مذاهب را به چندین هزار شاخه درخت برای فِرق گوناگون وصل کردیم، ما آن را به متخصّصان این حوزه در خارج مرکز نیز نشان دادیم و از نظرات و پیشنهادات تکمیلی آنها نیز بهره بردیم؛ هرچند خیلی اندک بود. برخی اساتید این دانش، همچون جناب آقای ربانی گلپایگانی نیز شاکله کلّی درخت را پسندیدند.
البته باید اضافه کنم که ان‌شاءالله بعد از تولید و انتشار این نرم‌افزار، وقتی برنامه در اختیار محقّقان و متخصّصان این حوزه در مراکز و مؤسّسات مختلف قرار گرفت، ما از نظرات سازنده آنها استقبال می‌کنیم و همان طور که اشاره کردم، برنامه از قابلیت ویرایش و اصلاح محتوا برخوردار است و می‌توانیم نظرات ارزنده صاحب‌نظران را تأمین نماییم.
» در پایان اگر صحبتی باقی مانده است، بیان نمایید.
◊ در انتهاء عرایضم، نکته‌ای که گفتنش خالی از لطف نیست، این است که نرم‌افزار دسکتاپی «دانشنامه فرق و مذاهب» با همه توصیفاتی که در این گفت‌وگو در باره آن داشتیم، می‌تواند مقدّمه و پایه برای یک کار وبی قرار بگیرد و در قالب «پایگاه فرق و مذاهب و یا ویکی فرق و مذاهب» عرضه شود؛ چون بنای کار ما هم از همان اوّل همین بوده که محصول وبی این برنامه را نیز در دسترس علاقه‌مندان قرار دهیم تا کاربران و محقّقان بیشتری بتوانند از این برنامه مفید استفاده کنند. البته اینکه به شکل ویکی عرضه شود یا در قالب دیگر راه‌اندازی شود، باید تصمیم‌گیری نهایی شود.
در اینجا لازم است که از شما و همه همکارانتان در فصلنامه ره‌آورد نور تشکّر کنم که فضای اطّلاع‌رسانی خوبی را برای معرّفی محصولات نور فراهم می‌کنید و از درگاه الهی خواستاریم به ما توفیق عنایت کند که بتوانیم در مسیر ترویج معارف اهل‌بیت (ع) و اسلام ناب محمدی، خالصانه قدم برداریم و زمینه تحقیق در حوزه بحث‌های اعتقادی و کلامی را فراهم سازیم. همچنین، از همه همکارانم در مرکز نور، به‌خصوص دوستان عزیزمان در گروه علمی علوم عقلی که برای به ثمر رسیدن این محصول ارزشمند و کاربردی تلاش می‌کنند، تقدیر می‌نمایم.
از اساتید محترم و محقّقان گرامی هم می‌خواهم که بعد از تولید این برنامه، نظرات و پیشنهادات سازنده خود را با ما در میان بگذارند و ما را از کاستی‌های برنامه مطلع سازند تا زمینه ارتقا و کیفیت نرم‌افزار در نسخه‌های بعدی فراهم شود. به یاری الهی، این برنامه اگر مشکلی در روند کارهای پژوهشی و فنّی آن ایجاد نشود، إن شاء الله، تا پایان سال جاری تولید شده، در دسترس علاقه‌مندان قرار خواهد گرفت.
