اشاره

به مناسبت هفته پژوهش، یازدهمین نشست از سلسله‌نشست‌های علوم اسلامی و انسانی دیجیتال با موضوع «نشر دیجیتال و چالش‌های مالکیت معنوی» در تاریخ 19 آذر 1401 در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی برگزار گردید. در این نشست، حجّت‌الاسلام‌والمسلمین دکتر سید حسن شبیری، رئیس دانشکده حقوق دانشگاه قم و نویسنده کتاب حقوق مالکیت فکری در آثار برگرفته از رایانه و چندین اثر پژوهشی دیگر، حضور داشتند. همچنین، مهمان دیگر این نشست، جناب آقای دکتر غلامی جلیسه، دانش‌آموخته حوزه علمیه و مدیر مؤسسه بیاض و کارشناس کتاب‌های خطی و صاحب مقالات متعدّد در این باره بودند.

در این جلسه، کارشناسان به تبیین مفهوم مالکیت مالی و فکری آثار علمی و مسائل مرتبط با آن در حوزه نشر دیجیتال پرداختند. بیان چالش‌های حوزه مالکیت فکری و تبیین مشکلاتی که رهاشدگی فضای مجازی برای پدیدآورندگان، ناشران و مالکان فراهم آورده است، از جمله مباحث مهمی بود که در این جلسه به آنها پرداخته شد. علاوه بر این، به سؤالات شرکت‌کنندگان در جلسه هم پاسخ داده شد که در ادامه، فرازهای مهم این مباحث، از نظر شما می‌گذرد.

اشاره

به مناسبت هفته پژوهش، دهمین نشست از سلسله‌نشست‌های علوم اسلامی و انسانی دیجیتال با موضوع «مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی؛ راه رفته و راه پیش رو» در تاریخ 17 آذر 1401 در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در شهر مقدّس قم برگزار گردید. در این نشست، آقای دکتر طالب‌پور، ریاست پژوهشکده اعجاز قرآن دانشگاه شهید بهشتی، مهمان اصلی این برنامه بودند که به ارائه سخن پرداختند.

ایشان، خود از جمله مؤسّسان مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی بوده‌اند؛ امّا علاوه بر این، ریاست پژوهشکده اعجاز قرآن و پژوهشکده فضای مجازی و پژوهشکده مطالعات میان‌رشته‌ای قرآن، از جمله مسئولیت‌های ایشان بوده است. از دیگر افتخارات ایشان، دریافت لوح تقدیر به عنوان خادم قرآن در سال 1375، عضو هیأت علمی برتر در ارتباط با جامعه و صنعت دانشگاه شهید بهشتی در سال 1398، پژوهشگر برگزیده دانشگاه شهید بهشتی بر اساس شاخص ارتباط با صنعت در سال 1396، همچنین، پژوهشگر برگزیده پژوهشکده فضای مجازی در سال 1392 است.

تولید پالایش هوشمند محتوا، همکاری در پژوهش‌های قرآنی و ارائه و اجراء طرح‌های فرهنگی جدید با استفاده از فنّاوری اطّلاعات و ارتباطات، بررسی اعجاز علمی قرآن و تهیه محتوا برای کتابخانه دیجیتالی و نیز آزمایشگاه گرافیک کامپیوتری، از دیگر فعّالیّت‌های دکتر طالب‌پور است. همچنین، ایشان مؤلّف کتاب‌های: پردازش تصویر فنّاوری اطّلاعات و ارتباطات، تجارت الکترونیک و هوش تجاری و رویکرد مدیریتی هستند.

آنچه در ادامه می‌آید، مهم‌ترین سخنان ایشان در این جلسه است که از نظر می‌گذرد.

اشاره

پژوهش حاضر، با هدف واکاوی فرصت‌ها، تهدیدها و پیامدهای آموزش مبتنی بر فضای مجازی در تربیت دانش‌آموزان با رویکرد آموزه‌های دینی - اسلامی به صورت مطالعه کیفی انجام و جمع‌آوری اطّلاعات به روش پدیدارشناسی و از طریق مصاحبه بوده است. در این روش، تجزیه و تحلیل اطّلاعات هم با روش هفت مرحله‌ای کلایزری صورت پذیرفته است. جامعه مورد مطالعه، معلّمان مدارس متوسطه اوّل و کتب، مقالات، مجلات و منابع مرتبط با موضوع پژوهش است. حجم نمونه‌گیری، بدین صورت بود که مصاحبه‌ها تا زمان اشباع داده‌ها و به صورت هدفمند ادامه یافت.

گفتنی است که مقاله حاضر، توسط هیئت تحریریه فصلنامه انتخاب گردیده و به دلیل حجم زیاد مطالب آن، به میزان لازم خلاصه‌سازی شده است.

مقدّمه

سانسور یا فیلترینگ، چیز تازه‌ای در تاریخ بشر نیست؛ بلکه به تناسب زمان و موضوع و اقتضائات و شرایط، پدیده‌ای بوده است که در میان انسان‌ها همواره در قالب‌های مختلف خودنمایی داشته است. البته باید غایت و هدف فیلترینگ را نیز مورد توجّه و سنجش قرار داد. آنچه در تاریخ روی داده و در وقایع تاریخی رخ نموده، بیشتر برای سرپوش‌گذاشتن به حقایق یا برای انحراف و گمراهی و اغفال و پنهان‌کاری بوده است.

البته در مقابل گستره نفوذ دشمن و ترس از انحراف و رسوخ فساد او، یا باید دیوارها و مرزهای عقیدتی را چنان استوار ساخت که در مقابل هجوم دشمن نگسلد و یا برای حفاظت از آن، باید سپرها و محافظ‌هایی ایجاد نمود تا در مقابلش آسیب‌پذیر نباشد. فیلترینگ عمومی، در هر صورت، مطلوب نیست؛ بلکه در فیلترینگ و سانسور، طیف‌بندی مخاطب نیز بهتر است مدنظر باشد. بنابراین، ابتداء باید هدف و علل سانسور و پوشش و دور نمودن اذهان و جامعه از انحرافات را مورد توجّه قرار داد و تبیین نمود.

اشاره

اهمیت فضای مجازی و فراگیری آن، موجب شده است که مقام معظم رهبری در جلسات و دیدارهای عمومی، بارها در باب فضای مجازی سخن گفته‌اند. وضعیت نابسامان فعلی فضای مجازی در ایران و بحث و گفت‌وگو و اختلاف‌نظرها در این باره، همچنان وجود دارد؛ اما باید گفت که فرمایش‌های ایشان در این خصوص، کامل و روشنگر است.

متأسّفانه، هرکس برای تبیین یا اثبات نظر خود در مورد فضای مجازی، تنها به گوشه‌ای از سخنان ایشان توجّه می‌کند و از نگاه جامع به تمام بیانات و فرمایش‌های ایشان غفلت می‌ورزد. سخنان ایشان در باب فضای مجازی را می‌توان به دو حوزه حاکمیتی و کاربری فضای مجازی تقسیم کرد.

در این گفت‌وگو، با جناب آقای محمدرضا سیفی، فعّال و پژوهشگر فضای مجازی، در باره این دو حوزه به بحث نشسته‌ایم.

اشاره

رسانه‌های اجتماعی، علاوه بر نقش رسانه‌ای خود در فضای مجازی، ظرفیت ساماندهی و سازماندهی حرکت‌های اجتماعی و مانورهای خیابانی را در فضای حقیقی دارند. شبکه‌های اجتماعی، شامل: وبلاگ‌ها، میکروبلاگ‌ها، سایت‌های به‌اشتراک‌گذاری لینک، عکس، فیلم و خبر، ویکی‌ها، فروم‌ها، خبرخوان‌ها و سایت‌های اجتماعی، از جمله فنّاوری‌هایی هستند که امکان تعامل اطّلاعات و دیدگاه‌ها را در محیط اینترنت به وجود می‌آورند.

سرمایه‌گذاری ایالت متحده روی فنّاوری شبکه‌های اجتماعی با برنامه‌ریزی، راهبرد مدون و بودجه مصوب در حمایت از اغتشاش‌های ایران، نشان‌دهنده اهمیت فوق‌العاده و بهره‌گیری ابزاری نظام سلطه از این نوع رسانه است.

در این گفت‌وگو، حجّت‌الاسلام‌والمسلمین سعید صلح میرزایی، مسئول دفتر حفظ و نشر آثار رهبر معظم انقلاب اسلامی در قم، به بررسی دغدغه‌ها و منظومه فکری رهبری در باره فضای مجازی و آسیب‌های این حوزه پرداخته است که در ادامه، تقدیم می‌شود.

اشاره

امروزه فضای مجازی یا دیجیتال، اهمیتی همسانِ فضای واقعی یا بیرونی دارد. بدیهی است که شناخت درستِ ویژگی‌ها، آثار و پیامدها و نیز نظارت و مدیریت صحیحِ این فضا، نقش بسزایی در سلامت و پیشرفت زندگی بشری ایفا می‌کند. در این راستا، دقایقی را با جناب حجّت‌الاسلام و المسلمین دکتر محمدحسین بهرامی، رئیس محترم مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، به گفت‌وگو نشستیم تا بایدها و نبایدهای نظارت بر فضای مجازی را مرور نماییم. نوشتار پیش رو، ضمن نگاه به وضعیت فعلی مجازی، مسئولیت و جایگاه متولیان، سازمان‌ها و نهادهای علمی و فرهنگی را در زمینه نظارتی بایسته و شایسته بر این فضا یادآور شده است.

امید است، آنچه از نظر شما خوانندگان عزیز و علاقه‌مندان این دست مباحث می‌گذرد، مورد استفاده قرار گیرد.

درآمد

علم اَنساب، از شاخص‌ترین شعبه‌های تاریخ‌نگاری در میان مسلمانان بوده است. گرچه دین مبین اسلام هرگونه تفاخر و تکاثر بی‌مبنا را نفی نموده و از پرداختن به آنها نهی کرده (1)، اما مسلمانان را از دانش اَنساب و حفظ آن منع نـنموده اسـت؛ توجّه ویـژه اسلام به خانواده و تأکید بر حفظ مرتبت و شأن آن، قانون ارث و فروع آن، ضرورت شناخت نَسَب را بیشتر کرد. نظام ازدواج، ممنوعیت ازدواج با محارم، تشریع خمس و موارد مصرف آن، منع خاندان پیـامبر (ص) از مـصرف صـدقات واجب، دوسـتی و ولایـت اهـل‌بیت پیامبر (ص) و احترام به ذُرّیه ایشان و بسیاری دیگر از مسائل، وابسته به دانش نَسَب می‌باشد. (2)

در طول تاریخ اسلام، علماء، اندیشمندان و بزرگان دین با قبول منصب «نقابت» و یا با تدوین و تألیف کتاب‌های اَنساب، در حفظ و حراست از نَسَبِ نیاکان پیامبر و ذرّیه‌اش همّت گماشته و آن را برای امت اسلامی به یادگار گذاشته‌اند. ازاین‌رو، گروه تاریخ مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی با توجّه به نبودِ وجود نرم‌افزاری مشابه در مورد این شاخه پُراهمیت و کاربردی تاریخ‌نگاری مسلمانان و ترویج علوم اسلامی و خدمت‌رسانی به پژوهشگران در این شاخه از دانش، تصمیم به تولید نرم‌افزاری در این موضوع با قابلیت‌های پژوهشی با محوریت ذرّیه نبی مکرم اسلام (ص) گرفت.

معرّفی اَنساب الطالبیین (اولاد حضرت أبوطالب (ع)) با استخراج نسب ذرّیه پیامبر اکرم (ص) از کتاب‌های مربوط و نمایش آن به صورت درختی (شجره‌نامه)، اتّصال درختواره به متون و هماهنگ‌سازی اعلام آن، به اضافه قابلیت‌های پژوهشی، از اهداف این طرح می‌باشد.

مقدّمه

ثبت وقایع و رویدادها، مهم‌ترین و اصلی‌ترین وظیفه یک مورخ است. در طول تاریخ، مورخان بزرگ همواره در تلاش بودند تا بتوانند حوادث رخ‌داده را به‌صورت دقیق ثبت و ضبط نمایند. روش مورخان در ثبت رویدادها، متفاوت بود؛ برخی واقعه را به شکل مفصل و با جزئیات و با نقل از چندین راوی می‌نگاشتند؛ نظیر کتاب تاریخ طبری. بعضی دیگر، به نکات اصلی یک حادثه می‌پرداختند و از بیان جزئیات صرف‌نظر می‌کردند؛ مثل کتاب تاریخ یعقوبی. برخی نیز فقط در یک عنوان بسیار کوتاه اصل واقعه را گزارش می‌کردند؛ همانند کتاب‌های ترجمه تقویم التواریخ و مجمل فصیحی.

با پیشرفت علم و تکنولوژی و ایجاد و گسترش فضای مجازی، امکان ترکیب این سه روش ثبت وقایع در «ابزار ورود اطّلاعات پایگاه جامع تاریخ»(1) با همکاری پژوهشگران و مهندسان «مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی» به وجود آمد و در ثبت وقایع تاریخی به‌نوعی از این سه شیوه و روش برای ارائه در «پایگاه جامع تاریخ»(2) استفاده شد؛ بدین صورت که در ابتداء پس از مطالعه منبع تاریخی، عنوان رویداد ثبت می‌شود و سپس، توضیحات مختصری ذیل آن اضافه می‌گردد و در انتها، مخاطب برای کسب جزئیات بیشتر، به متن کتاب تاریخی هدایت می‌شود. از آنجا که ورود اطّلاعات در این ابزار، توسط افراد مختلفی از پژوهشگران با دیدگاه و ادبیات متفاوت انجام می‌شود و از طرفی، این کار مستلزم دقّت بسیاری است و در طولانی‌مدّت، احتمال خطا و ناهماهنگی وجود دارد، بنابراین، وجود یک ناظر برای بازبینی رویدادها و اطّلاعاتِ ثبت‌شده و هماهنگ‌سازی آنها و برطرف‌کردن اشتباهات سهوی که توسط چندین محقّق ایجاد شده، ضروری به نظر می‌رسد. در این نوشتار، قصد داریم به توضیح این فرایند بپردازیم.

چکیده

این پژوهش، به منظور بررسی جایگاه حضرت حمزه (ع) در فضای دیجیتال با تکیه بر تولیدات مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور انجام شده است. برای دستیابی به این هدف، پایگاه‌های اینترنتی و نرم‌افزارهای تولیدشده مرتبط با موضوع، مورد بررسی قرار گرفته است. تعداد و مشخّصات مقالات در پایگاه‌ها و مقایسه آماری آنها با یکدیگر و فراوانی و دسته‌بندی اطّلاعات مربوط به موضوع مقاله در نرم‌افزارها و مقایسه فراوانی نتایج بین آنها و بررسی برخی از شبهات مربوط به حضرت حمزه (ع) در منابع، در این پژوهش مدنظر قرار گرفته است. در بین تولیدات بررسی‌شده مرکز نور، نرم‌افزارهای سیره معصومان (ع) و نورالسیره 2 به لحاظ دسته‌بندی و گونه‌شناسی اطّلاعات، در جایگاه بالاتر قرار گرفته است. بدیهی است، موضوع انتخابی، یک نمونه و مطالعه موردی است و نوشتار پیشِ رو، در واقع، شیوه شخصیت‌شناسی تاریخی در تولیدات نور را ارائه می‌کند.