ره آورد نور

نغمه های دلنشین قرآن و آواهای مربوط به ماه مبارک رمضان در سبک و سیاق های مختلف، فضای نمایشگاه را عطرآگین کرده است و عرضه علوم و معارف قرآنی در قالب دستاوردهای نوین الکترونیکی، از دیدنی های ارزشمند نمایشگاه به شمار می رود. حضور کمیته محصولات چندرسانه ای دوازدهمین نمایشگاه بین المللی قرآن در بخش شرکت های رایانه ای و مؤسسات صوتی تصویری از دیگر ویژگی های این نمایشگاه است.

در بخش محصولات چند رسانه ای، 32 شرکت رایانه ای همراه با بیست مؤسسه صوتی و تصویری حضور دارند. فضای مناسب و امکان دستیابی آسان و سریع محصولات عرضه شده، نسبت به سال گذشته تفاوت قابل ملاحظه ای نموده است. به گزارش روابط عمومی کمیته محصولات چند رسانه ای نمایشگاه، دو سمینار تخصصی درباره مشکلات و معضلات موجود در این حوزه با موضوعات «شیوه های نوین ارتباط با جوانان و نوجوانان در حوزه علوم اسلامی» و «کاربرد علوم رایانه ای در تحقیقات دینی» برگزار شده است. در این بخش از نمایشگاه، بیش از چهارصد عنوان نرم افزار ارائه شده که مورد استقبال مردم قرار گرفته است.

گزارش ذیل که برگرفته از نشریه شماره گلستان قرآن می باشد، به بررسی آثار قرآنی مؤسسات و مراکز جدید در این نمایشگاه پرداخته است.

اشاره

نرم افزار «پرسمان»(1) از سوی اداره مشاوره و پاسخ نهاد نمایندگی مقام معظّم رهبری در دانشگاه ها فراهم آمده، تا با بهره مندی از مکتب غنی اسلام و معارف بلند آن، دل های عطشناک و جوینده دانش را سیراب کند و نهال سبز بصیرت را در گلدشت سینه ها بارور سازد. پرسمان، محفل انسی است که جوانان اندیشمند و پرسشگر را پذیراست و در آن فضایی فراهم آمده تا جوانان این مرز و بوم پرسش های خود را درباره موضوعات مختلف بیابند و پاسخ مناسب دریافت کنند. پرسمان، برگزیده ای از 50 هزار پرسش و پاسخ دانشجویی است که همراه با ویژگی ها و امکانات مفید با همکاری صمیمانه مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی تهیه و تولید شده و در اختیار علاقه مندان و مراکز علمی قرار گرفته است. در این نوشتار، با ویژگی ها و بایسته های این نرم افزار آشنا خواهید شد.

اشاره

مهدویت یا اعتقاد به منجی بشریت، مبتنی بر پایه های محکمی است که برخاسته از براهین عقلی و نقلی می باشد و یکی از مهم ترین اعتقادات اساسی مشترک میان ادیان سه گانه اسلام، یهودیت و مسیحیت به شمار می آید. از این رو، تبیین عقاید حقه اسلامی و شناساندن جایگاه و منزلت امام منتظر(عج) و پژوهش های نوین و کاربردی در این زمینه، بسیار حائز اهمیت می باشد و در فضای بحران خیز جهان کنونی به کارگیری زبان و دانش روز در این مسیر نقش بسزایی دارد.

با توجه به توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات، برماست که همگام با عصر حاضر به دفاع از کیان دینی خویش قیام نماییم و با استفاده از این ابزارهای کارآمد به احیای فرهنگ مهدویت و انتظار برآییم.

در این خصوص، کارهای شایسته و درخور توجهی به انجام رسیده که از آن جمله می توان به تولید نرم افزارهایی خاص در این باره اشاره کرد. کتابخانه امام مهدی(عج)، المهدی، انتظار، امام مهدی(عج)، مهدویت، نوید انتظار، صاحب الأمر، یوسف و جمکرانیه از مهم ترین برنامه هایی است که به عرضه مطالبی ارزشمند درباره امام عصر(عج) و ارائه پاسخ های مناسب به شبهات و پرسش های موجود پرداخته و طریق تشنگان کوی انتظار را هموار ساخته اند.

در این نوشتار با مهم ترین نرم افزارهای مهدویت و قابلیت های اصلی آنها آشنا می شوید.

در طول تاریخ شیعه، محدثان و عالمان بزرگی در نقل حدیث و جمع آوری آن به ابتکاراتی دست زده اند که هم پاسخگوی نیاز جامعه خود بودند و هم حفظ و انتقال حدیث به آیندگان را نتیجه بخشیدند. این اقدام سترگ، از روزگار حضور ائمه(ع) آغاز شد و در زمان غیبت با تدوین نخستین جوامع حدیثی همچون: اصول کافی، من لایحضره الفقیه، الاستبصار و تهذیب الأحکام ادامه یافت. اما پراکنده بودن روایات در بیش از هفتصد جلد کتاب و عدم تبویب دقیق آنها موجب شد تا محدثان دیگری همچون علامه مجلسی جوامع ثانویه حدیثی مانند بحارالانوار را به وجود آورند که این حرکت با تهیه کتاب حدیثی «الوافی» که مشتمل بر روایات کتاب های چهارگانه حدیثی شیعه است، ادامه یافت و سرانجام در زمان معاصر به «جامع الاحادیث الشیعة» اثر گران قدر آیة الله العظمی بروجردی خاتمه یافت.

این موسوعه ها و معجم های حدیثی اگر چه با توجه به نیازهای روز دستآوردهای بسی ارزشمند را ارائه کرده اند، اما هر کدام علاوه بر ویژگی های کارآمد، کاستی هایی نیز دارند که باید در تهیه و تدوین مجموعه های کامل تر مورد توجه قرار گیرد.

اشاره

بحث کاستن تکرار در احادیث، از جمله مباحثی است که از دیرباز مورد توجه عالمان بزرگی چون مرحوم علامه مجلسی در بحارالانوار بوده و سعی نموده اند از انبوهی روایات مشابه بکاهند و پژوهشگر را از مشکل پراکندگی در امر تحقیق نجات دهند. از این رو، علماء فرهیخته پیشین به این مسئله اهتمام داشتند که تا حدّ امکان در مقوله احادیث به متن واحدی دست پیدا کنند و تکرارها را به حدّاقل برسانند. با این حال، هنوز در آثاری نظیر بحار الانوار و کتب اربعه شاهد روایت های تکراری هستیم. این موضوع نشان می دهد که بحث مقارنة الاحادیث از حساسیت خاصی برخوردار است و به راحتی نمی توان یک روایت را کنار گذاشت و فقط به شبیه آن بسنده کرد.

نظر به اهمیت و جایگاه احادیث مشابه در متون روایی و تأثیر آن در نوع برداشت های محقق، سلسله مباحثی در طی چند شماره از نشریه ره آورد نور به حضور خوانندگان محترم تقدیم می گردد که بخش نخست آن را در شماره قبل با عنوان «راهکارهای شناسایی احادیث مشابه» ملاحظه نمودید. در این شماره به حضور حجة الاسلام حسین سیف اللهی، مدیر اطلاع رسانی دفتر مطالعات و تحقیقات زنان و همچنین مدیر پروژه موسوعه حدیثی زن و خانواده رسیدیم و در زمینه بحث مقارنة الاحادیث گفتگویی را با ایشان ترتیب دادیم که در ذیل می خوانیم.

برای آشنایی بیشتر با برنامه معجم موضوعی حکمت اسلامی و مسیری را که محقّقان و کادر فنی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در این راستا پیموده اند، به حضور حجة الاسلام محمد علی رستمیان مسئول بخش فلسفه معاونت تحقیقات مرکز رسیدیم و از ایشان درخواست نمودیم تا گزارشی از روند طراحی و تهیه این نرم افزار را در اختیار خوانندگان نشریه قرار دهند. متن کامل سخنان ایشان را با هم می خوانیم.

اشاره

استفاده از رایانه نقش بسزایی در اطلاع رسانی میراث مکتوب ما دارد؛ اما چگونگی استفاده و ذخیره اطلاعات در آن، گونه های متفاوتی دارد که از بین همه آنها معجم موضوعی از جایگاه ویژه ای برخوردار است.

معجم موضوعی یا فرهنگ واژگان عبارت است از مجموعه ای از اطلاعات؛ یعنی خلاصه متن کتب که آن را موضوع می گویند، مجموعه ای از نمایه ها که از موضوعات استخراج می شوند؛ مجموعه ای از کلید واژه ها که به نمایه ها متصل هستند.

برای استفاده از معجم موضوعی کافی است محقق واژه ای را که در مورد آن اطلاعات می خواهد، وارد رایانه کند تا مجموعه از اطلاعات را به صورت منظم در دو یا سه مرحله مشاهده نماید؛ مثلا اگر الغزالی واژه کلیدی، یک محقق باشد، با تقه پیاپی بر کلیدواژه الغزالی به نمایه هایی از قبیل: آراء الغزالی، الأخرویات عند الغزالی و الدفاع عن الغزالی دست می یابد که با انتخاب هر نمایه می تواند به موضوعات آن نمایه منتقل شود و از طریق موضوع هم می تواند به متون مورد نظر خود دست یابد.

«نور الحکمة 3» برای عرضه اطلاعات کتب فلسفه و منطق و کلام از این شیوه - که شیوه ای بی بدیل در عرضه اطلاعات می باشد - استفاده نموده است و محققانی که در تهیه این مجموعه نقش داشتند، زحمات فراوانی را متحمل شده اند، ولی با همه اینها مشکلاتی در این برنامه وجود دارد که قابل چشم پوشی نیستند. در این مقاله تنها به بیان چند مورد از آنها اکتفا می کنیم. امید است که برای تهیه کنندگان این نرم افزار مفید باشد.

پویایی فرهنگ و معارف متعالی اسلام مرهون تلاش طاقت فرسا و دلسوزی عالمان فرهیخته و دانشمندان ژرف اندیشی بوده است که در مسیر تحقق آرمانهای والای انبیا و اولیا (س) همت بلیغ گمارده اند و موجبات شکوفایی و توسعه هرچه بیشتر علم و دین را در عرصه های گوناگون فراهم آورده اند.

از جمله علومی که در وهله نخست ریشه در عقل و خرد آدمی داشته و آنگاه به وسیله معارف انسان پرور الهی، خاصه کتاب آسمانی قرآن کریم و کلمات گهربار اهل بیت (ع) رونق و بالندگی چشمگیری پیدا نموده است، فلسفه و حکمت می باشد. از آنجا که پژوهش در مفاهیم فلسفی و منطقی حوزه شناخت عقلانی را در سطح وسیعی گسترش می دهد، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی بر آن شد با تولید نرم افزار نورالحکمة 3 آثار بزرگ حکیمان و فیلسوفان نامدار اسلامی را تقدیم نویسندگان و پژوهشگران عزیز دارد تا به آسانی دیدگاه ها و اندیشه های ناب آنان را بازشناسند و مشکلات تحقیقاتی خود را در این زمینه برطرف ساخته، پژوهشهای منطقی و فلسفی خویش را به شکل مطلوبی سامان بخشند.

رابط کاربر Inter face در هر نرم افزاری نقش کلیدی و مؤثری در جذابیت برنامه و آسان سازی ارتباط کاربر با محتوا را دارد با این همه تاکنون مباحث چندانی پیامون اصول علمی و استانداردهای طراحی رابط کاربرها به زبان فارسی منتشر شده است. در گفتگویی که پیش رو دارید بایسته ها و چالش های رابط کاربر در نرم افزارهای اسلامی از زبان مهندس سید محمد مجد که از پیشکسوتان طراحی اینترفیس در مراکز تولیدکننده نرم افزارهای اسلامی می باشند مطرح شده است. امید است که این گفتگو مقدمه ای برای تلاش های جدید در این باب باشد.

قرآن کریم کتابی پر ارزش، بسیار ژرف و اثرگذار در دل های انسان های خدا پرست است و با گذشت زمان نیز هیچ گاه کهنه نشده، همیشه تازه و به روز می باشد؛ چرا که تنها برای یک زمان و یا یک نسل خاص نازل نشده؛ بلکه کتاب هدایت بشر در همه اعصار به شمار می آید.

از آنجا که قرآن مشتمل بر مفاهیم بلند و اسرار و رموز فراوان است، برای همیشه نیازمند تفسیر و تاویل خواهد بود و دست یابی به ژرفای مفاهیم آن برای همگان به آسانی میسّر نمی گردد.

نمایشگاه اطلاع رسانی علوم اسلامی با همکاری شرکت تعاونی مراکز اطلاع رسانی علوم اسلامی و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از تاریخ 13 تا 18 خرداد ماه 83 در محل دائمی نمایشگاه های استان قم برپا شد. در این نمایشگاه که 53 مؤسسه و مرکز تولید کننده نرم افزار علوم اسلامی از استان های: قم، تهران، اصفهان و خراسان حضور داشتند، با استقبال گسترده گروه های مختلف مردم، به خصوص علاقه مندان به مباحث رایانه ای علوم اسلامی مواجه گردید.

مؤسسه نشر حدیث اهل بیت(ع) به هدف ایجاد مرکز بزرگ اطلاع رسانی قرآن و حدیث از ده سال پیش حرکتی را در زمینه تحقیقات قرآن و حدیث آغاز کرد. به علاوه، تحقیقات در زمینه نسخه های خطی و احیای آثار چاپ نشده بزرگان شیعه و نیز تهیه فهرستگان مشترک جهانی از دستنویس های اسلامی را در دستور کار خود قرار داده است. بخشی از فعالیت های این مؤسسه را در اینجا معرفی می کنیم. امید است که این کار زمینه ای باشد تا بر پایه آن، پژوهش های مفیدی در ساخت تولید علم انجام پذیرد و جامعه جهانی از دستاوردهای آن همچون گذشته بهره مند گردد.

یکی از شاخه های علوم دینی که موجب تحکیم و گسترش هر چه بیشتر شریعت الهی و فقاهت اسلامی را فراهم ساخته، علم رجال می باشد که اهمیت آن در فهم و استنباط علوم نقلی به خصوص احادیث معصومین(ع) بسیار واضح و شایان توجه است.

اما پژوهش در این زمینه با مشکل هایی چند مواجه است. یکی از دشوارهایی که در مسیر و تحقیق علم رجال وجود دارد، مشکل مراجعه به مصادر متعدد و منابع مختلف است. خاصه اینکه هنوز در علم رجال کتاب جامعی که بتواند پاسخگوی تمامی خواسته های یک محقق باشد، تدوین نشده است و هر یک از کتب رجال دارای ویژگی های مخصوص به خود هستند و تنها عدّه خاصی از روات را مورد تحقیق قرار داده اند، مانند: معجم رجال الحدیث که فقط کتب روات کتب اربعه را مورد توجه قرار داده است و یا کتاب قاموس الرجال که نقدی بر تنقیح المقال است و یا مستدرک علم الرجال که فقط راویانی را که در جامع الرواة و تنقیح المقال نیامده یا ترجمه کامل نشده اند، ذکر نموده است.

در بخش نرم افزارهای علوم اسلامی نیز علم رجال مورد کم توجهی قرار گرفته است و نرم افزارهای موجود جوابگوی نیاز محققان و اندیشمندان رجال نمی باشد و هر یک از این نرم افزارها نگاه خاص و جزئی به موضوع دارند و تاکنون برنامه ای جامع و کاربردی تدوین نشده است.

رشد استفاده از رایانه در ایران و به کارگیری آن در فرایندهای مختلف آموزش، صنعت، نشر و پژوهش، مسائل حقوقی نوظهوری را در پی داشته است. این مسائل ضرورتاً باید در دستگاه فقهی و حقوقی ایران تحلیل و قوانین مناسب با آنها تصویب گردد.

یکی از این مباحث، حقوق مالکیت فکری است که متأسفانه کمتر مورد کنکاش فقهی قرار گرفته است. حجة الاسلام سید حسن شبیری که از فضلای آشنا با مباحث علمی رایانه است، در پایان نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان «مسئولیت حقوقی ناشی از نرم افزارهای معیوب» تلاش نموده است که این مسئله را با تکیه بر مبانی استدلالی فقهی به ویژه فقه شیعه بررسی نمایند. در این نوشتار گزیده ای از پایان نامه ایشان را با هم می خوانیم.

نخستین گام

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی از بدو تأسیس، تلاش خود را برای به کارگیری رایانه و فنّاوری جدید در خدمت علوم اسلامی، از جمله حدیث، متمرکز ساخته است و از جمله نخستین نرم افزارهایی که در اوائل دهه هفتاد شمسی به جامعه محققان عرضه نمود، معجم حدیثی «نور الفاظ» بود که تقریباً تمامی منابع حدیث را شامل می شد و به عنوان نسخه اوّل نرم افزار حدیثی نور عرضه گردید.

اشاره

یکی از مهم ترین برنامه های رایانه ای در حوزه حدیث اهل سنّت، نرم افزار «موسوعة الحدیث الشریف» است که به دلیل قابلیت های گسترده، در حدیث پژوهی شیعه نیز کاربرد فراوانی دارد. چندی پیش، این برنامه در فصلنامه علوم حدیث توسط آقایان توکلی و امینی معرفی و نقد شده است. به لحاظ اهمیت این نرم افزار، خلاصه مقالات مذکور تقدیم می گردد.

نیازمندی های رجالی

احادیث به یادگار مانده از خاندان عصمت و طهارت علیهم السلام گنجینه ارزشمندی از میراث مکتوب شیعی است که حجم عظیمی از معارف اسلامی را در خود جای داده است. بهره برداری از این میراث پربها در گرو شناخت افرادی است که حامل آن به نسل های پس از خود می باشند. این افراد همان راویان اند.

دانش رجال بامعرفی ویژگی های راوی و معرفی آن به پژوهشگران عرصه های معارف دینی، به گفته گروهی اعتبار بخشیده، آنان را توثیق می کند و احادیث ایشان را مورد اعتماد و قابل استناد می داند و در مقابل، بر اعتماد به گروهی خطّ بطلان کشیده، آنان را تضعیف می کند و وصف اعتماد را از احادیث آنان برمی دارد تا از این رهگذر، اعتبار یا عدم اعتبار مجموعه واسطه های یک حدیث (سند) را احراز کند.

اشاره

استفاده بهینه از آثار به جای مانده از پیشینیان و بهره مندی مطلوب از دستاوردهای علمی نویسندگان معاصر، همواره مورد توجه دانش پژوهان بوده و هست. آنچه این مسیر را هموار می سازد و محققان و اندیشمندان را در بهره گیری بهتر از وقت و امکانات موجود یاری می رساند، اطلاع رسانی صحیح و ارائه محصولات نوین فنّاوری در حوزه علم و فرهنگ می باشد.

در این مقاله نیز به معرفی مهم ترین نرم افزارهای موجود در زمینه حدیث می پردازیم و به طور اجمال با محتوا و قابلیت های این برنامه ها آشنا می شویم. چنانچه علاقه مند به تحقیق در این باره هستید، این مقاله به شما کمک خواهد کرد تا به کمک برنامه های موجود به ساماندهی مطالعات و پژوهش های خود اقدام نمایید و برگستردگی و ارزش تحقیقات خویش بیفزایید.

اشاره

یکی از شاخه های علوم اسلامی که نقش مهمی در دستیابی به سنّت نبوی صلی الله علیه وآله وسلم و سخنان ائمه علیهم السلام دارد، علم رجال است. فقیه، محدّث و هر عالم دینی با تمسک به اطلاعات موجود در کتب رجال و نقد و بررسی آنها، پیرامون صحت و اعتبار یکایک روایات نظر می دهد. از این رو، علم رجال همواره به عنوان یکی از پایه های اجتهاد و استنباط احکام شرعی مطرح بوده است.

مجتهدان و علمای اسلام، در گذشته توجه ویژه ای به علم رجال داشته اند، اما امروزه به علت مشکلاتی که در مسیر پژوهش و تحقیق در این علم وجود دارد، پژوهشگران اندکی در این رشته به کاوش می پردازند. این در حالی است که تدریس و تحصیل علم رجال در حوزه های علمیه در زمان های اخیر تا حدودی مورد غفلت قرار گرفته و رونق سابق خود را از دست داده است.

برنامه «درایة النور» که نخستین نرم افزار تخصّصی رجالی شیعه است، به بررسی و بازسازی اسناد کتب اربعه حدیثی و کتاب «وسائل الشیعه» و شناسایی راویان آنها پرداخته است. کتب هشت گانه رجالی و معجم رجال الحدیث نیز در این برنامه گنجانده شده و امکانات گسترده پژوهشی در ابعاد مختلفِ علم رجال، در آن منظور گشته است.

نرم افزار «درایة النور» با هموار کردن مسیر پر پیچ و خم علم رجال، گامی در رونق دوباره این علم در حوزه های دینی محسوب می گردد. با استفاده از این برنامه رایانه ای، شناسایی راویان و ارزیابی اسناد با سهولت و در کمترین وقت انجام می گیرد و قابلیت های گوناگون آن بهره مندی از فواید علم رجال را برای علاقه مندان میسر می سازد.

برای مؤسسات و مراکز رایانه ای فعال در زمینه معارف اسلامی و فرهنگ دینی، نمایشگاه سالانه قرآن کریم در ماه مبارک رمضان رویدادی مهم و اتفاقی تأثیرگذار در تقویم سالانه فعّالیّت آنها محسوب می گردد. این امر با توجه به اهتمامی که در برگزاری نسبتاً گسترده و با شکوه نمایشگاه و شرکت صدها فعّال قرآنی و مراجعه هزاران بازدید کننده مشتاق و نیز تبلیغات و اطّلاع رسانی قابل قبول رسانه ها، چندان غیر طبیعی نیست. این همه باعث می شود از نگاه بسیاری از تولید کنندگان نرم افزارهای اسلامی، نمایشگاه بین المللی قرآن کریم فرصتی مغتنم برای عرضه بهترین محصولات و ارتباط بهتر با تعداد بیشتری از مخاطبان شمرده شود و بسیاری از محصولات، نخستین بار در این نمایشگاه به بازار عرضه شوند.

در این شرایط، شرکت در رقابت کسب عنوان «خادم القرآن» که به نوعی هدف غایی و گل سرسبد این رویداد محسوب می گردد، اهمّیّتی مضاعف داشته و غیر قابل چشم پوشی است. اعتباری که یک مؤسسه به طور عام، و محصول برنده به طور خاصّ به دست می آورد و همچنین، ارزشی که نزد همکاران و فعالان این رشته حاصل می گردد و شناختی که از این راه در جامعه مخاطبان و مصرف کنندگان ایجاد می شود، آن قدر مهمّ هست که از دید هیچ تولید کننده ای، به ویژه تولیدکنندگان بخش خصوصی مخفی نمی ماند.