تا کنون تولیدات ارزشمندی در حوزه فناوری اطلاعات جهت ثبت و ضبط احادیث معصومین(ع) و ارائه آنها در قالب نرمافزاری صورت گرفته است. در این میان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی را باید پیشرو در این عرصه بزرگ دانست. این مرکز، محصولات نرمافزاری چشمگیری را در حوزه حدیث و دانش حدیثی تولید و عرضه نموده است که از آن جمله میتوان به: جامع الأحادیث 5/3، دانشنامه علوی، دانشنامه نبوی، گنجینه روایات نور، کتابخانه احادیث تفسیری، سیره معصومان(ع) و معجم موضوعی بحار الأنوار اشاره کرد. از دیگر تولیدات جدید نور در این باره، نرمافزار «معجم موضوعی وسائل الشیعه» است. با عنایت به جایگاه کتاب وسائل الشیعه تألیف شیخ حرّ عاملی، در تحقیقات حدیثی و فقهی طلاب، اساتید و دانشپژوهان فقه و حدیث، و نیز کثرت مراجعه فقهای بزرگوار شیعه به آن، تولید چنین نرمافزاری با قابلیتهای متنوع تحقیقاتی، بسیار درخور تقدیر میباشد.
ويژگی های علمی و راهگشای کتاب وسائل الشیعه، موجب گردید تا بخش حدیث مركز تحقيقات كامپيوتری علوم اسلامی جهت اطلاعرسانی بهتر و استفاده مطلوبتر از محتوای آن، به تولید نرمافزاری این اثر با قابلیتهای پژوهشی کاربردی مبادرت ورزد و مسیر تحقیق و فهم دقیقتر احادیث اهل بیت عصمت و طهارت(ع) را تسهیل نماید.
برخی از مهمترین ویژگیهای این کتاب معتبر حدیثی عبارتاند از:
- ردهبندی کتاب بر اساس کتابها و ابواب فقهی برگرفته از کتاب شرائع الاسلام؛
- آسانسازی جستجوی مطلب، جهت سهولت دسترسی محققان به مقصود؛
- گردآوری تمام احادیث مرتبط با یک موضوع در یک مجموعه؛
- تجمیع اسانید روایات؛
- پرهیز از ارائه روایات مشابه و همگون یا تکراری؛
- ارائه توضیحاتی سودمند به منظور رفع ابهام از سند یا متن حدیث.
محتوای برنامه
این برنامه مشتمل بر متن کامل 19 عنوان کتاب روایی شیعه در 203 جلد است که محوریترین آنها، کتاب وسائل الشیعه است؛ به عبارت دیگر، در این معجم موضوعی و لفظی، كتاب وسائل الشیعه، با مصادر، ترجمهها و شرحهایی چند مرتبط گردیده است.
منابع موجود در این برنامه، عبارتاند از:
- ـ تفصیل وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه، شیخ حرّ عاملی (30 جلد)؛
- ـ الکافی، چاپ اسلامیه، (8 جلد)؛
- ـ الکافی، چاپ دار الحدیث (15 جلد)؛
- ـ من لا یحضره الفقیه، ابن بابویه (4 جلد)؛
- ـ من لا یحضره الفقیه، متن و ترجمه (6 جلد)؛
- ـ تهذیب الأحکام، شیخ طوسی (10 جلد)؛
- ـ الإستبصار فیما اختلف من الأخبار، شیخ طوسی (4 جلد)؛
- ـ الوافی، فیض کاشانی (26 جلد)؛
- ـ الحاشیه علی کتاب من لا یحضره الفقیه، شیخ بهایی (1 جلد)؛
- ـ روضه المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، محمد تقی مجلسی (14 جلد)؛
- ـ لوامع صاحبقرانی المشتهر بشرح الفقیه، محمد تقی مجلسی (8 جلد)؛
- ـ الکافی؛ الأصول و الروضه، محمد صالح مازندرانی (12 جلد)؛
- ـ مناهج الأخیار فی شرح الإستبصار، احمد علوی عاملی (3 جلد)؛
- ـ إستقصاء الإعتبار فی شرح الإستبصار، محمد بن حسن بن شهید ثانی (7 جلد)؛
- ـ مرآت العقول فی شرح أخبار آل الرسول، محمد باقر مجلسی (28 جلد)؛
- ـ ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار، محمد باقر مجلسی (16 جلد)؛
- ـ کشف الأسرار؛ شرح الإستبصار، نعمت الله جزائری (3 جلد)؛
- ـ شرح فروع الکافی، محمدهادی مازندرانی (5 جلد)؛
- ـ توضیح الأسناد المشکله فی الکتب الأربعه، محمد جواد شبیری زنجانی (2 جلد).
در این برنامه، همچنین متن کامل 10 دوره لغتنامه عربی و فارسی در 62 جلد به منظور فهم معنای واژگان دلخواه کاربر ارائه شده است.
امكانات برنامه
قابليتهای اصلی اين برنامه، در طیّ دو معجم لفظی و موضوعی تنظيم و ارائه شده است و هر قسمت، امكانات پژوهشی متنوعی را در اختيار كاربر و محققان قرار می دهد.
الف ـ معجم موضوعی
معجم موضوعی، مشتمل بر بخشهای متعددی از قبيل: كليدواژه، نمايه، موضوع، نشانی و پژوهش می باشد.
1. كليدواژه
كليدواژه ها، عناوين و تعابير كلّی اند كه محور اصلی تمام مفاهيم موجود در معجم موضوعی برنامه می باشند و به عنوان مدخل اصلی، مورد استفاده قرار می گيرند. صفحه كليدواژه، شامل دو قسمت: «كليدواژه» و «ريشه» است. در قسمت «كليد واژه»، فهرست كليدواژهها شامل: كليدواژههای اصلی، مترادفات و الفاظ مشترك فعال است و از چهار طريق: ترتيب الفبايی، تعداد نمايه، تعداد موضوعات و مراحل وصول از كليدواژه به موضوع، قابل تنظيم می باشد.
از ديگر امكانات اين قسمت، قابليت «مرتبط محض» است كه به وسيله آن، مجموع مرتبطات يك واژه به فهرست كليدواژههای اصلی اضافه میشود. ضمن اينكه از طريق گزينه «پنجره مرتبطات» میتوان كليدواژههای اصلی مرتبط با كليدواژه جاری را در پنجرههای جداگانه مشاهده كرد. همچنين در صفحه كليدواژهها گزينه های: نمايه، موضوع، نشانی و متن جهت مراجعه مستقيم به بخشهای ديگر برنامه و پژوهش در مورد كليدواژههای فعّال، پيشبينی شده است.
يكی از راههای گسترده كردن محدوده پاسخها در هنگام تحقيق، جستجو از طريق كليدواژههای همخانواده است. با استفاده از امكان ريشه میتوان به تمامی كليدواژه های مشتق دسترسی پيدا كرد و جوابهای مربوط به آن را مشاهده نمود. به منظور بالا بردن سرعت پژوهش، قابليت تركيب بين ريشهها، كليدواژههای اَعلام اشخاص و كتب نيز به فهرست ريشه ها افزوده شدهاند.
«گزينه تركيب»، از جمله قابليتهای كاربردی در صفحه كليدواژه به شمار میرود. در اين گزينه، چنانچه موضوع به عنوان واحد جستجو انتخاب شود، به كمك كليدواژه و نمايه می توان تركيبی از عناصر مورد نظر ايجاد نمود. در اين حالت، پاسخهای ارائهشده، فهرستی از موضوعات خواهد بود. چنانچه نمايه به عنوان جستجو انتخاب شود، با استفاده از كليدواژه، تركيبی از كليدواژه های مورد تحقيق ايجاد میشود كه در اين فرض، پاسخهای موجود، فهرستی از نمايهها می باشد.
2. نمايه
نمايه ها، زير عنوانهای مركبی هستند كه از تأليف كليدواژه ها حاصل شده اند.
در اين بخش از ساختار موضوعی، به كمك نمايههای استخراجشده از فيشها میتوان به پژوهش در موضوع يا موضوعات مورد علاقه پرداخت. صفحه «نمايه» دارای دو قسمت اصلی با كارايی های متفاوت است؛ در قسمت «نمايه»، فهرستی از نمايه به ترتيب الفبايی ارائه شده است و به وسيله برگه «فهرست منتخب» میتوان فهرستی از نمايه های دلخواه را فراهم ساخت و تحقيقات خود را در مورد آنها سامان بخشيد. گفتنی است كه فهرست اصلی نمايهها، بر اساس موضوع و يا نمايه اخص قابل تنظيم می باشد.
اما در قسمت «كلمات نمايه»، فهرستی از كلمات تشكيلدهنده نمايهها مشاهده میشود كه به ترتيب حروف الفبا چيده شدهاند و میتوان آنها را بر مبنای تعداد نمايهها مرتب كرد. كاربر قادر است تا با انتخاب هر نمايه، به نمايه يا نمايه های مرتبط با آن نيز دست يابد. با استفاده از امكان «نمايههای مرتبط»، قابليت انتخاب يك يا چند گروه از نمايه ها و انجام تحقيق در مورد آنها برای كاربر فراهم می گردد.
گزينه های: كليدواژه، موضوع، نشانی و متن جهت انتقال مستقيم به ديگر بخشهای برنامه و ساماندهی پژوهش در خصوص نمايههای فعال پيشبينی شده است. افزون بر اينكه گزينه «نمايه اخص»، محقق را به منظور انجام تحقيقات در مورد نمايههای اخص، به صفحه پژوهش منتقل می سازد.
3. موضوع
موضوع، چكيده متن و اولين مرحله تهيه معجم موضوعی است كه از متن مورد نظر استخراج میشود. با بهرهگيری از قابليتهای كارآمد صفحه موضوع، میتوان تحقيقات مختلف را روی موضوعات استخراجشده از متون برنامه انجام داد.
اين صفحه، دارای دو قسمت اصلی است؛ در قسمت «موضوع»، موضوعات كتب برنامه بر مبنای نام آنها به ترتيب حروف الفبای عربی و يا براساس تعداد فيشهای هر موضوع فهرست شدهاند. فيشهای موجود، طبق موضوع به پنج دسته: عادی، خطوط كلی، مطالب كليدی، استنباطات و استطراديات تقسيم شده است. برگه «فهرست منتخب» نيز امكان تهيه فهرستی از موضوعات با ويژگيهای مورد نظر را در اختيار كاربر مینهد. افزودنی است كه ارائه گزينههای: كليدواژه، نمايه، نشانی و متن در اين صفحه باعث شده تا قابليت پژوهش در موضوعاتِ فعّال، فراهم آيد.
اما در قسمت «كلمات موضوع»، فهرستی از كلمات تشكيلدهنده موضوعات فيشها قابل دستيابی می باشد. در حالت اوّليه، اين فهرست به ترتيب حروف الفبا مرتب گرديده و در آن، امكان چينش كلمات بر اساس تعدادد موضوعهای هر كلمه وجود دارد. در اين قسمت نيز گزينههای: كليدواژه، نمايه، نشانی و متن، امكان پژوهش بيشتر در واژههای فعّال را برای كاربر فراهم ساخته است.
4. نشانی
در اين صفحه، فهرستی از فيشهای تحقيقاتی به همراه: شماره، عنوان، عناوين سرفصل و نشانی هر فيش قابل مشاهده است. ضمن اينكه فهرست نمايهها و كليدواژه های هر فيش به طور جداگانه در دسترس پژوهشگر قرار دارد.
قابليت ديگری كه در صفحه نشانی ارائه شده، انتقال به صفحه پژوهش و دستيابی به متن مربوط به فيش جاری است. علاوه بر اين، میتوان از امكاناتی چون: پاسخ بعدی، پاسخ قبلی و نمايش كتاب انتخابی نيز بهرهمند گرديد.
5. پژوهش
صفحه پژوهش، در واقع نقطه آغاز هر تحقيق است و در ابتدا شامل تمام كليدواژهها می باشد. اين صفحه، جهت به سامان رساندن تحقيقات در بخشهای مختلف برنامه، در نظر گرفته شده است. از اين رو، از جمله كاربردیترين و مهمترين قسمتهای برنامه به شمار میآيد. در ديگر صفحههای اصلی، يعنی: كليدواژه، نمايه، موضوع، نشانی، نمايش و جستجو، گزينههای متعددی مانند: كليدواژه، نمايه، نمايه اخص، موضوع، نشانی و متن گنجانده شده كه از طريق آنها میتوان به صفحه پژوهش منتقل شد و روند تحقيقات را در آنجا ادامه داد و به شکل مطلوبتری به سامان رسانيد.
به عنوان مثال، در صفحه كليدواژه با انتخاب گزينه «نمايه»، نمايههای مرتبط با كليدواژههای فعال، و با انتخاب گزينه «موضوع»، موضوعهای مربوط به كليدواژههای فعال، در صفحه پژوهش در فهرست قرار می گيرند.
ب - معجم لفظی
معجم لفظی برنامه نيز شامل قابليتهای مختلفی است كه كاربران را در امر بازيابی و پردازش اطلاعات مدد می رساند. امكانات معـجم لفظی اين لوح فشرده عبارت است از: نمايش، جستجو و کتب مرتبط.
1. نمايش
در صفحه نمايش، فهرستی از كتابهای موجود در برنامه به همراه متن كتاب انتخابی در اختيار كاربر قرار دارد و می تواند از قابليت گزينش عنوان كتاب، جلد و صفحه آن، از راههای مختلف بهرهمند شود. به منظور تحقیق در متون برنامه، امکان بزرگنمایی متن و فهرست کتب به همراه ابزارهای متنو ع پژوهشی مانند: نمایهزنی، حاشیهنویسی، علامت گذاری و رنگی کردن نیز در این قسمت گنجانده شده است.
2. جستجو
امكانات متنوعی جهت جستجو در الفاظ و عبارات به روشهای گوناگون، در اين صفحه ارائه شده است. از ويژگيهای كاربردی اين بخش، جستجو در متن و يا جستجو در عناوين، فصلها و ابواب كتب است؛ هنگامی كه «جستجو در متن» فعال باشد، فهرست كلمات متن كتاب به صورت الفبايی در دسترس قرار میگيرد و میتوان به كاوش در متن كتابها پرداخت و چنانچه «جستجو در فهرست» فعال باشد، عمليات جستجو تنها در عناوين كتب انتخابی انجام میشود. در هر دو قسمت، کاربر قادر است به انجام جستجوی ساده و پیشرفته در الفاظ و عبارات متون اقدام نماید.
3. کتب مرتبط
به منظور انجام پژوهشهای تطبيقی و مقايسه مباحث مختلف با يكديگر، امكان مطالعه و مقایسه همزمان متن کتاب وسائل الشیعه با سایر کتب برنامه، پيشبينی شده است كه از جمله ويژگيهای مهمّ اين صفحه به شمار می رود. بدیهی است که این قسمت، کمک درخور توجهی به محققان در ساماندهی پژوهشهای حدیثی در کتاب وسائل الشیعه مینماید و ارتباط این کتاب را با دیگر متون مرتبط، به شکل مطلوبی برقرار میسازد.
شیوه پژوهش در نرمافزار
این نرمافزار حدیثی، به دو شیوه موضوعی و لفظی قابل استفاده است. در قسمت لفظی که متشکل از سه بخش اصلی: «نمایش»، «جستجو» و «کتب مرتبط» است، متن کامل متون برنامه به همراه قابلیت جستجوی لفظی در آنها و ارتباط با متون دیگر ارائه شده است. در قسمت جستجو، کاربر از طریق کاوش کلمه یا عبارت مورد نظر میتواند به متن دلخواه دست یابد. اگرچه این روش، کارایی و استفاده خاص به خود را دارا است، ولی از کاستیهایی چون: ارائه پاسخهای غیر مرتبط، دشواری دستیابی به پاسخ مورد نظر و صرف زمان بیشتر برای نیل به مقصود، برخوردار است.
اما در قسمت معجم موضوعی، محقق از طریق کلیدواژه مرتبط با موضوع تحقیق، بهراحتی به پاسخ دلخواه یا مباحث مرتبط دسترسی خواهد داشت و در نهایت، به متون مربوط به آنها نیز متصل خواهد شد.
توضیح اینکه در مسير بازيابی اطلاعات، کلیدواژهها نخستين مرحله پژوهش را شكل میدهند؛ يعنی در هر تحقيقی، بايد كليدیترين و اصلیترين محور هر خواسته را تعيين نمود و آن را به اصطلاحیترين شكل رايج بيان كرد و سپس اين واژه را در فهرست كليدواژگان جستجو نمود. پس از يافتن كليدواژه مقصود، با انتخاب آن، به فهرستی از نمايهها دست خواهيم يافت كه هر يك به سبب داشتن قيدی افزونتر، نسبت به كليدواژه اصلی، مجموع روايات مربوط به آن كليدواژه را به گروههای كوچكتر تقسیم میكنند. با يافتن يك يا چند عنوان مورد نظر و با انتخاب آنها، فهرستی از موضوعات آشكار خواهد گرديد كه هر يك، از روايتی استخراج گشتهاند و انتخاب هر كدام، كاربر را به نشانی و متن كتاب وسائل الشیعه منتقل میسازد.