کلید واژگان: حوزه علمیه، دروس حوزوی، آموزش، فراگیری، فناوری اطلاعات و ارتباطات، آموزش الکترونیکی، نظام آموزشی، جامعه اطلاعاتی.
تحول حوزه های علمیه در عصر اطلاعات
انفجار اطلاعات و دگرگونی ها در زمینه ارتباطات در چند دهه اخیر، نهادهای اجتماعی را در جوامع مختلف، دستخوش تغییر نموده و در این میان، مراکزی را که به شکلی با مقوله اطلاعات و دانش سر و کار دارند، بیشتر در معرض تحول قرار داده است. حوزه های علمیه نیز از این تحولات برکنار نبوده، دگرگونی های عصر اطلاعات، این نهاد علمی و آموزشی را نیز با نگرش های تازه ای رو به رو ساخته است. بیداری اندیشه تحول حوزه علمیه، در ذهن برخی مسئولان و اساتید حوزوی و نیز گشوده شدن باب نقد و بررسی نظام حاکم بر حوزه، رویکردهای جدیدی را نسبت به برنامه های جاری آن ایجاد کرده است.
حوزه علمیه، از سه ضلع: آموزش، پژوهش و تبلیغ تشکیل شده که ضلع آموزشی آن، از سایر اضلاع گسترده تر است. روشن است، وقتی سخن از تحول در حوزه علمیه به میان می آید، این دگرگونی بر بزرگ ترین بخش حوزه، یعنی وجه آموزشی آن، بیشترین تأثیر را خواهد گذاشت.
تحول در حوزه های علمیه، نیازمند برنامه ای جامع، دقیق و کارشناسانه است. این دیدگاه از دیرباز در میان متفکران و اندیشمندان آگاه و زمان شناس حوزوی، دغدغه ای بوده است که سعی می کردند به یک نهضت فکری در حوزه های علمیه بینجامد. تحولاتی که حوزه های علمیه در عصر اطلاعات متناسب با نیازها و دگرگونی های اجتماعی با آن رو به رو شده اند، در دو جنبه ساختاری و محتوایی قابل دسته بندی است. از جهت ساختاری، توجه به تشکیلات و ساختار نظام حوزه و ایجاد مراکز مدیریت و تنظیم و تدوین آیین نامه ها و مقررات، در سه دهه اخیر حائز اهمیت بوده است. از جهت بازنگری در نظام آموزش و پژوهش نیز، توجه به متون و محتواهای آموزشی، تأسیس مراکز تخصصی و ایجاد رشته های تحصیلی متنوع و تولید محتواهای متناسب با نیازهای جامعه را می توان از جمله تلاش ها برای همسویی حوزه های علمیه با نیازهای عصر اطلاعات محسوب نمود؛ با این حال، تا همسویی کامل و درک همه جانبه الزامات و اقتضائات جامعه اطلاعاتی از سوی حوزه های علمیه و انجام اقداماتی ثمربخش، به ویژه در زمینه های آموزشی و پژوهشی، فاصله بسیاری وجود دارد. مقام معظم رهبری درباره عقب ماندگی حوزه از مباحث علمی عصر حاضر می فرماید: «امروز حوزه های علمیه از زمان خودشان خیلی عقب هستند... در حال حاضر، امواج فقه و فلسفه و کلام و حقوق دنیا را فراگرفته است؛ اما وقتی به حوزه نگاه می کنیم، می بینیم با زمان خیلی فاصله داریم.»(1)
عصر اطلاعات، عصر دانش افزایی و شتاب علم است. شاخص های تولید علم در عصر حاضر، به شدت در حال افزایش است و گزارش های جهانی حکایت از افزایش تولید علم در مراکز دانشگاهی ایران دارد. رئیس مرکز منطقه ای اطلاع رسانی دانشگاه تهران اعلام می دارد:
«رشد علمی در خاورمیانه تقریباً چهار برابر سریع تر از سطح جهانی است و در میان کشورهای خاورمیانه، ایران و ترکیه نقش تعیین کننده ای را ایفا می کنند. همچنین، نرخ رشد علمی ایران و ترکیه به ترتیب 11 و 5/5 برابر سریع تر از نرخ رشد تولیدات علمی سایر کشورهای منطقه است. ایران رشد سریعی را در تولید علم تجربه می کند؛ به طوری که برون داد علمی جهان در سال 1990 تا 2009م، حدود 34 درصد رشد داشته است و این رشد، در ایران 84 درصد بوده است.»(2)
تا کنون مؤسسه یا نهادی که رشد علمی در حوزه های علمیه را طی چند دهه اخیر اندازه گیری کند، وجود نداشته و نهادهای حوزوی نیز به تنهایی در این خصوص اقدام قابل ارائه ای انجام نداده اند؛ اما مسلّم است که مسئولیت خطیری در زمینه روزآمدسازی علوم اسلامی و همراهی با تحولات در حوزه های علوم انسانی متوجه حوزه های علمیه است. مقام معظم رهبری درباره رشد علمی در جهان و مسئولیت حوزه های علمیه فرموده اند:
«شتاب علم، در این بیست سالی که گذشت، یقیناً به مراتب کمتر خواهد بود از شتاب علم و پیشرفت علم و فناوری در بیست سالی که پیش روی ماست. فکر آن روز را حوزه علمیه باید بکند. مسئول، حوزه علمیه است.»(3)
مهم ترین ملاک همسویی با عصر اطلاعات، ایجاد تغییرات و تحولات بر مبنای دانش و اطلاعات است. توجه به اطلاعات در تصمیم گیری ها و انجام دگرگونی ها بر اساس آمار و داده های علمی، می تواند سازمان را متناسب با نیازها و مطالبات اجتماعی متحول سازد.
نخستین حرکت برای ورود حوزه های علمیه به مباحث فناوری و همسویی با عصر اطلاعات، در سال 1366ش با تلاش جمعی از طلاب و فضلای حوزه و مهندسان متعهد در شهر مقدس قم صورت گرفت؛ اما تلاش رسمی برای بهره گیری از امکانات و تجهیزات فناوری اطلاعات و ارتباطات در حوزه های علمیه، در سال 1368 ش با حمایت حضرت آیت الله خامنه ای، رهبر انقلاب اسلامی، تحقق یافت.
این تلاش، با تأسیس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی به منظور مطالعه و بررسی امکان فرآوری متون اصیل علوم اسلامی در چرخه فناوری اطلاعات و ارائه این منابع در بسترهای ارتباطات جهانی صورت نهادی یافت و مورد تأیید و همراهی بسیاری از بزرگان حوزه نیز قرار گرفت. در این زمینه، دستخط هایی از اعاظم و اساتید و مدرسان حوزه موجود است که برخی از آنها قدمت بیست و چند ساله دارد؛ از جمله دستخط مقام معظم رهبری که در سال 1368ش هم زمان با تأسیس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی(نور) مرقوم داشتند: «بحمدالله آثار پیشرفت در بهره برداری از کامپیوتر برای تحقیق در علوم اسلامی، مشاهده می شود. خداوند شما را موفق بدارد و نشاط و نیرویی ببخشد که هرگز از پیشرفت، خسته نشوید.»(4)
از جمله تلاش هایی که برای همراهی حوزه های علمیه با عصر اطلاعات و بهره مندی این نهاد علمی و آموزشی از امکانات فناوری های مدرن صورت گرفت، طراحی و تولید نرم افزارهای علوم اسلامی است که نخستین نمونه آن، توسط مرکز نور با نام «نرم افزار بحار الأنوار» سامان یافت. همچنین، در راستای همراهی حوزه های علمیه با عصر اطلاعات و ارتباطات و فراهم ساختن بسترهای تحول در حوزه های علمیه، لازم است به تأسیس اوّلین مرکز ارائه دهنده خدمات اینترنت به حوزه ها و طلاب در قم اشاره نمود.
به هر حال، بخش مهمی از حوزه علمیه در عصر ارتباطات توانست به سرعت خود را با شرایط زمان وفق دهد و این بخش، شامل مراکز و مؤسساتی بود که در زمینه آموزش و پژوهش فعالیت داشت. بهره گیری از امکانات شبکه اینترنت، به عنوان مهم ترین بستر ارتباطی و نخستین امکان حضور در مجامع مجازی برای نهادهای تبلیغی و ترویجی حوزه علمیه در عصر اطلاعات، از جایگاه ویژه ای برخوردار بود که تجربیات و دستاوردهای ارزشمندی به همراه داشت.
در سال های اوّل دهه 1370ش که حوزه علمیه قم اوّلین تجربیات خود را در زمینه کار با رایانه و آشنایی با فناوری اطلاعات تجربه می کرد، از کمبود سخت افزار و کامپیوتر رنج می برد. ازاین رو، اعتبار قابل ملاحظه ای به عنوان وام قرض الحسنه از طرف دفتر مقام معظم رهبری در اختیار مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی قرار گرفت تا این مرکز بتواند ابزارهای لازم را در اختیار طلاب و فضلای حوزه قرار دهد. برگزاری نخستین سیمنار کامپیوتر و علوم اسلامی در سال 1369ش و نمایش نرم افزار بحار الأنوار در مرکزیت حوزه علمیه، یعنی مدرسه عالی دارالشفاء قم، خود گویای توجه حوزه علمیه به فناوری اطلاعات و همسویی با تحول در حال شکل گیری در نهادهای علمی، پژوهشی و آموزشی در عصر حاضر بود.
سازمان حوزه علمیه و فناوری اطلاعات و ارتباطات
شورای عالی حوزه علمیه قم، به عنوان نهاد بالادستی و مرکز ساماندهی و سازماندهی حوزه های علمیه در دهه اخیر توجه خاصی به امر فناوری اطلاعات و ارتباطات نموده، مزایا و توانمندی های این فناوری را در جهت تسهیل امور اداری و سازمانی طلاب تا حدودی به کار گرفته است.
با درک نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات در فعالیت های سازمانی و مؤسسات آموزش عالی، حوزه های علمیه نیز برای جذب و گزینش طلاب، از فناوری اطلاعات و ارتباطات استفاده می کند؛ به عنوان مثال، مرکز مدیریت حوزه علمیه برادران، در سال 1389 به منظور گزینش طلاب با ارائه دفترچه راهنمای گزینش به روش الکترونیکی (PDF) در سایت اینترنتی www.howzeh-qom.com داوطلبان ورود به حوزه را برای ثبت نام اینترنتی از طریق پایگاه معاونت آموزش مرکز مدیریت حوزه علمیه قم فراخواند.
مرکز مدیریت حوزه علمیه خواهران نیز به همین منوال از طریق پایگاه اینترنتی www.whc.ir با ارائه انواع خدمات در نظام آموزش حوزوی خواهران، اعم از گزینش، آموزش و ارزیابی می پردازد. دفتر فناوری اطلاعات مرکز مدیریت حوزه علمیه خواهران، در سال 1382 تأسیس شده و در راستای تحقق اهداف و مأموریت های مرکز مدیریت حوزه علمیه خواهران فعالیت می کند.
حوزه های علمیه در شبکه جهانی اینترنت توانسته اند به صورت رسمی و غیررسمی پایگاه های متعددی را تأسیس کرده، خدمات گسترده ای اعم از اطلاع رسانی، آموزش، ارزشیابی و جذب داوطلب ارائه نمایند. در اینجا به برخی از این پایگاه ها که وابستگی سازمانی و نهادی با مراکز و مدارس حوزوی دارند و به ارائه خدمات سازمانی و مدیریتی و اطلاع رسانی می پردازند، اشاره می کنیم: شورای عالی حوزه های علمیه، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، مرکز مدیریت حوزه علمیه خواهران، مرکز مدیریت حوزه علمیه خراسان، مرکز مدیریت حوزه علمیه اصفهان، مرکز مدیریت حوزه های علمیه برادران، مرکز خدمات حوزه های علمیه، معاونت تبلیغ و آموزش های کاربردی حوزه علمیه، معاونت پژوهش حوزه های علمیه، معاونت امور طلاب و دانش آموختگان حوزه، مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه، انجمن دروس حوزه علمیه قم، پایگاه حوزه نت، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، صندوق قرض الحسنه دفتر تبلیغات حوزه قم، مرکز آموزش زبان حوزه علمیه قم.(5)
با توجه به اینکه یکی از کارکردهای بسیار مهمّ فناوری اطلاعات و ارتباطات در حوزه علمیه، می تواند به کارگیری این فناوری در زمینه های آموزشی باشد، با این حال، این فناوری هنوز در دو زمینه مهمّ آموزشی و پژوهشی توسط نهادهای رسمی حوزوی مورد توجه جدی قرار نگرفته است.
شخصیت های حوزه علمیه و فناوری اطلاعات
از اواخر دهه 1360ش که نقش رایانه در ابعاد پژوهشی و علمی آشکار شد، نظر پژوهشگران و فضلای حوزه علمیه نیز به این امکانات جدید معطوف گردید. در اواخر این دهه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی به دستور رهبر معظم انقلاب اسلامی حضرت آیت الله خامنه ای برای تولید نرم افزارهای اسلامی و وارد کردن رایانه و فناوری اطلاعات به حوزه های علمیه، در سال 1368ش در قم تأسیس شد. در همین سال، نخستین سیمنار کامپیوتر و علوم اسلامی در مدرسه فیضیه قم برگزار شد که در کنار آن، اوّلین دستاوردهای نرم افزاری علوم اسلامی به صورت محدود به نمایش درآمد.(6) از آن زمان تا کنون، مراجع عظام، علماء، اساتید و فضلای حوزه علمیه در تأیید فعالیت های فناوری اطلاعات و ارتباطات در حوزه علمیه اظهار نظرهای جالبی داشته اند که برخی از آنها به شکل دست نوشته در دفاتر یادبودهای نمایشگاهی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی ثبت و ضبط شده است و معرفی و بررسی آنها، مجالی دیگر می طلبد.
مؤسسات تخصصی حوزه
حوزه علمیه قم، دارای چهارده مرکز تخصصی است که از طریق پایگاه اینترنتی معاونت آموزش حوزه علمیه قم اطلاع رسانی شده است.(7) این مراکز تخصصی، عبارت اند از: تفسیر و علوم قرآن، کلام اسلامی، تبلیغ، حقوق و قضای اسلامی، تاریخ اسلام، مذاهب اسلامی، امامت، مهدویت، علوم حدیث، فلسفه اسلامی، نهج البلاغه، تربیت مدرس، شیعه شناسی و مطالعات اسلامی. اگر چه بیشتر این مراکز دارای پایگاه اینترنتی مستقل هستند و در برخی از این پایگاه ها ثبت نام به صورت اینترنتی صورت می پذیرد، اما همه این مراکز تخصصی، از سامانه آموزش مجازی برخوردار نمی باشند. به طور کلی، مراکز علمی و تخصصی حوزه علمیه متناسب با نیازهای خود در زمینه های پژوهش یا آموزش، از فناوری های نوین بهره برده، هر کدام به نوعی از امکانات فناوری اطلاعات و ارتباطات استفاده کرده اند.
در ادامه به برخی تلاش ها در به کارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات در زمینه های آموزشی، اعم از مراکز تخصصی حوزه علمیه و سایر نهادهای وابسته به حوزه، اشاره می گردد.
- جامعة المصطفی العالمیة که سازمان آموزش و تربیت طلاب خارجی حوزه علمیه قم محسوب می گردد، با راه اندازی دانشگاه مجازی علوم حوزوی، نسبت به جذب و آموزش علاقه مندان به تحصیلات حوزوی از سراسر جهان اقدام کرده است.(8)
- معاونت آموزش مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، از جمله مراکزی است که آموزش غیرحضوری سطح دو و سه حوزه علمیه را ویژه طلاب شاغل برگزار می کند. هدف از برگزاری دوره های آموزش غیرحضوری نیز فراهم آوردن امکان تداوم تحصیل برای طلابی است کـه نمی توانند به طور حضوری ادامه تحصیل دهند. متقاضیان واجد شرایط، باید از طریق سایت معاونت آموزش برای ثبت نام اقدام کنند. در این روش، پس از بررسی تقاضا و مدارک ثبت نام و فعال شدن پرونده تحصیلی در آموزش غیرحضوری، طلبه موظف است در ابتدای هر نیم سال تحصیلی با رعایت تقویم آموزشی و آیین نامه و مقررات تحصیلی و بر اساس میزان توانایی و وقت خود، نسبت به انتـخـاب درس در موعد مقرر از طریق سایت اقدام نماید. پس از تأیید دروس انتخابی، مواد آموزشی شامل: لوح فشرده (CD) یا کتاب های آموزشی درس های انتخاب شده برای طلبه ارسال می گردد. در هر نیم سال تحصیلی، دو نوبت امتحان، یک نوبت به صورت غیرحضوری در میان نیم سال، و یک نوبت به صورت حضوری در پایان نیم سال برگزار می گردد. در این روش ثبت نام، انتخاب درس، اعلام نتایج و سایر امور اجرایی، فقط از طریق سایت معاونت آموزش حوزه علمیه به نشانی: www.howzeh-qom.com انجام می شود.
- معاونت تبلیغ و آموزش های کاربردی حوزه های علمیه نیز با راه اندازی پایگاه اینترنتی آموزش های تخصصی تبلیغ حوزه علمیه قم، نسبت به جذب طلاب داوطلب برای گذراندن دوره های تخصصی تبلیغ اقدام نموده است. در این سامانه، راهنمای پذیرش طلاب، انتخاب واحد، برنامه ریزی، حضور و غیاب و سایر مقررات سامانه آموزش مجازی آمده است.(9)
- مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی قم، با تأسیس دانشگاه مجازی امام خمینی و برگزاری دوره های کوتاه مدت آموزش الکترونیکی، نسبت به آموزش علوم اسلامی و برخی موضوعات علوم حوزوی اقدام نموده است. در این پایگاه آمده است که برگزاری دوره های کوتاه مدت آموزش مجازی، شیوه ای است در راستای توسعه و تسهیل آموزش های همگانی و آشنا ساختن فراگیران با معارف قرآن و اهل بیت(ع) و نشر معارف اسلامی منطبق با شرایط و مقتضیات زمان به همراه صرفه جویی در وقت و هزینه.(10)
- دانشگاه باقرالعلوم نیز که وابسته به دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم است، دارای بخش مدیریت فناوری اطلاعات بوده و از سیستم آموزش تحت وب که دربرگیرنده اغلب فعالیت های آموزشی دانشگاه، مانند: ثبت نام، انتخاب واحد، حذف و اضافه، حضور و غیاب، فهرست نمرات و سایر اطلاعات مورد نیاز برای جذب و پذیرش و تحصیل در دانشگاه می باشد، برخوردار است. افزون بر این، پورتال اساتید و دانشجویان نیز برای ایجاد ارتباط و فعالیت اینترنتی آنان طراحی شده است.(11)
- مرکز آموزش های علوم اسلامی (www.maoe.dte.ir) نیز از دیگر پایگاه های وابسته به دانشگاه باقرالعلوم است که خدمات آموزشی ویژه ای را ارائه می نماید. ارتباط با این پایگاه، منوط به داشتن کلمه عبور و ایجاد دسترسی از طریق دانشگاه است.
- مرکز تخصصی مهدویت(12)، به عنوان یکی از مراکز تخصصی حوزه علمیه قم ثبت شده است که آموزش تخصصی مباحث مهدویت ویژه طلاب حوزه های علمیه را بر عهده دارد. در این مرکز، سه نوع آموزش: حضوری، مکاتبه ای و مجازی برگزار می گردد.
دروس و متون حوزوی برون خط
در گذشته، دروس حوزوی بر روی نوارهای مغناطیسی ضبط می شد و در نوارخانه نگهداری گردیده، به صورت امانی در اختیار طلاب قرار می گرفت. پس از ورود فناوری اطلاعات به حوزه، دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم نسبت به تبدیل این نوارهای درسی به منابع صوتی دیجیتالی و انتقال بر روی لوح های فشرده (CD) اقدام نمود. انجام این عملیات، صرف نظر از هزینه های مالی و زمانی که دربرداشته، فواید بسیاری داشته است.
با امکان دسترسی عمومی به فضای مجازی، معرفی و عرضه دروس حوزه در قالب فایل های فشرده دیجیتالی MP3 و نرم افزارهای آموزشی رایانه ای، توسط شرکت ها و مؤسسات خصوصی از طریق آگهی های تبلیغاتی اینترنتی، امری فراگیر شده است.(13) پایگاه اینترنتی مؤسسه نرم افزار آموزشی قرآن و عترت، فهرست بیش از صد عنوان سی دی دروس حوزه را در قالب MP3 ارائه نموده است.(14) پایگاه اطلاع رسانی علوی نیز ده ها عنوان از لوح های فشرده دروس حوزه را در وبگاه خود عرضه کرده است.(15) در برخی از پایگاه های اینترنتی، ضمن ارائه فهرستی از لوح های فشرده دروس حوزوی، امکاناتی را برای فروش اینترنتی این لوح ها فراهم نموده اند.(16)
صرف نظر از لوح های فشرده دروس حوزه که به صورت صوتی و در فرمت های MP3 عرضه می شود، برخی از موضوعات دروس حوزوی در قالب محتواهای آموزشی دیجیتالی نیز که تا حدودی از قابلیت های نرم افزاری برخوردارند، توسط مؤسسات مختلف تولید و عرضه شده که شناخته شده ترین آنها محصولات صوتی و متنی دروس حوزه مربوط به مؤسسه گنجینه معرفت است.(17)
همچنین می توان به نرم افزار آموزشی جامع صرف اشاره کرده که حاوی منابع و مباحث صرف عربی است و توسط حوزه علمیه اصفهان تولید شده است. این نرم افزار، اگرچه رویکرد آموزشی ندارد، اما شامل چند ساعت آموزش صرف به صورت صوتی است.(18)
در میان تولیدکنندگان نرم افزارهای علوم اسلامی و حوزوی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی شاخص ترین آنهاست که با وجود تولید بیش از صد عنوان نرم افزار در موضوعات علوم اسلامی در موضوعاتی همچون: فقه، اصول، رجال، تفسیر، حدیث، فلسفه، جغرافیا و تاریخ اسلام، برای تولید نرم افزارهای آموزشی و کمک آموزشی موضوعات درسی حوزه علمیه اقدامی صورت نداده است.(19) این مرکز به تازگی دو نرم افزار کتب مرجع و در قالب لوح فشرده با نام قواعد ادبیات عرب و دروس حوزی ارائه کرده است که شامل دهها عنوان کتاب در موضوعات دروس حوزوی است که بعضی از متون و شروح آن کم یاب یا نایاب می باشد و عمدتاً مورد نیاز طلاب و مراکز آموزشی حوزوی است این دو عنوان نرم افزار در موضوع متون آموزشی دیجیتال و برخوردار از ویژگی های فناوری اطلاعات همچون غنی سازی و فرمت زنی متن و بهره مندی از امکانات رایانه در تحقیق و تتبع خدمتی ارزنده به مراکز حوزوی به شمار می آید.
برخی از نهادها و مؤسسات حوزوی، مانند معاونت آموزشی حوزه علمیه خواهران، با برپایی دوره های آموزش غیرحضوری برای خواهران، نسبت به ارسال لوح های فشرده آموزش دروس حوزوی برای آنان اقدام کرده اند. این محتواهای الکترونیکی، در انحصار حوزه علمیه خواهران بوده و برای عموم طلاب ارائه نشده است.
همچنین، مؤسسه صدای بهار، اقدام به تولید لوح فشرده مدرسه فقاهت نموده است. این لوح دربرگیرنده درس های خارج فقه و اصول حوزه های علمیه: قم، نجف، مشهد و برخی شهرستان هاست که نسخه برون خط یا آفلاین پایگاه اینترنتی مدرسه فقاهت است. در این روش، متن و صوت درس های خارج حوزه با امکان جست و جو، بر روی DVD ذخیره و ارائه شده است. این مؤسسه، اعلام نموده که به دلیل محـدودیت فضای DVD ، صوت یک سال اساتید در این لوح فشرده قرار داده شده و ترتیبی اتخاذ گردیده است که نسخه DVD آن، هر سه ماه یک بار به روزرسانی و از طریق وبگاه مدرسه فقاهت اطلاع رسانی شود.(20)
دروس و متون حوزوی برخط
به دلیل دسترسی آسان و همگانی به اینترنت، امروزه استفاده از منابع و محتواهای الکترونیکی حوزوی به صورت برخط یا آنلاین، از رواج بیشتری برخوردار است.
پایگاه اینترنتی تبیان، متعلق به سازمان تبلیغات اسلامی، یک پایگاه جامع اطلاع رسانی است که بخشی از آن به آموزش دروس حوزوی اختصاص یافته است. کاربران علاقه مند به فراگیری دروس حوزوی، می توانند با استفاده از پیوندهای مربوط به حوزه علمیه، به این دروس دسترسی داشته باشند. قسمت دروس متداول حوزه علمیه، شامل کلیه دروس سطح های حوزه علمیه، از پایه یک تا پایه ده است که شامل متن کتب و منابع درسی و صوت اساتید برجسته حوزه علمیه می باشد. برای فراگیری دروس اصلی حوزه، امکان انتخاب چند صوت از میان دو یا چند استاد فراهم شده است. در پایگاه تبیان، اعلام شده است که بیش از شش هزار ساعت صوت دروس حوزه بر روی این پایگاه قرار گرفته است.(21)
پایگاه آموزش الکترونیکی حوزه آنلاین، وابسته به مؤسسه ای به نام «دار الحکمة» در کاناداست که برای علاقه مندان به تحصیل علوم حوزوی، دوره آموزش مجازی بر پا نموده و دارای مقررات خاص است. در پایگاه حوزه آنلاین، برای سهولت در دستیابی به صدای استاد، فایل های صوتی به سه گروه و در سه رنگ تقسیم و ارائه شده است. بخشی از صدای استاد مربوط به توضیح درس است و بخش دیگر مربوط به مطابقت توضیحات با متن درس، و در نهایت، صدای کامل استاد در کلاس می باشد که با رنگ های متفاوت متمایز شده است.
پایگاه اینترنتی مدرسه فقاهت، برای انتشار زنده دروس حوزه علمیه قم، در سال 1385 به دست شماری از دانش آموختگان حوزه و دانشگاه در مؤسسه صدای بهار طراحی گردید. در صفحه اوّل این وبگاه، هدف از تأسیس پایگاه مدرسه فقاهت ارتباط علماء و فضلای حوزه با یگدیگر و برقراری ارتباط زنده اینترنتی حوزه های علمیه قم، مشهد، نجف و سایر بلاد اسلامی شمرده شده است. در این پایگاه، نرم افزاری ارائه شده است که طلاب با دانلود و برداشت آن و بارگذاری در رایانه یا تلفن همراه خود، در حالی که به شبکه اینترنت متصل هستند، می توانند در دروس حوزوی به صورت زنده شرکت کنند و درس استاد را از طریق رایانه یا تلفن همراه بشنوند. اکنون دروس خارج آیت الله مکارم شیرازی، آیت الله نوری همدانی، آیت الله سبحانی و آیت الله جوادی آملی به صورت زنده پخش می شود و این گونه، کاربران از سراسر جهان از درس هایی که در سطوح عالی در مسجد اعظم قم برگزار می گردد، بهره مند می گردند.(22)
نیم نگاهی به محتواهای دیجیتالی حوزوی
استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش دروس حوزوی، نیازمند فراهم کردن محتواهای مناسب و غنی سازی شده برای تبدیل به قالب ها و شکل های قابل عرضه در چرخه این فناوری است. آنچه در این بخش مدّ نظر است، مطالعه انواع محتواهای دیجیتالی و نشر الکترونیک دروس حوزوی در دو بخش برون خط (آفلاین) و برخط (آنلاین) است که هم اکنون در چرخه فناوری اطلاعات و ارتباطات در حال تبادل است.
در بخش برون خط، محتوای لوح های فشرده ای که تحت عنوان دروس حوزه در اختیار طلاب قرار دارد، به سه نوع: «صوتی»، «صوتی و متنی» و «برنامه رایانه ای» تقسیم می شوند. منظور از برنامه رایانه ای، نرم افزار آموزشی است که حاوی دو بخش قالب نرم افزاری و محتوای درسی است.
نوع اوّل، محتواهای صوتی دروس حوزه است که در لوح های فشرده یا حافظه های دیجیتالی ارائه می شوند. برخی از این لوح ها، متعلق به دهه های قبل و حاوی صوت اساتید مشهور گذشته اند و برخی نیز مربوط به اساتید جدید و جوان و درس های امروزی حوزه است که توسط نهادهای حوزوی یا مؤسسات خصوصی تولید و در اختیار طلاب قرار دارد.
این محتواها بیشتر عین صدای استاد در جلسه درسی است که پس از ضبط بدون ویرایش و جلوه های صوتی، با تبدیل به قالب دیجیتالی به لوح های فشرده منتقل شده و توسط رایانه و یا سایر دستگاه های صوتی مورد استفاده قرار می گیرد.
نوع دوم محتوای لوح های فشرده درسی حوزه، آنهایی است که علاوه بر صدای استاد، امکان مشاهده متن درس نیز در آنها فراهم شده است. در این محتوا، عین صوت استاد به همراه متن درس عرضه می گردد. محتوای برخی از لوح های فشرده، متن درسی به صورت تصویر ذخیره شده و صفحه به صفحه با صدای استاد قابل تطبیق و مشاهده است. این هماهنگی، به صورت غیرخودکار و با دخالت کاربر صورت می گیرد. این لوح ها، امکانات محدودی از نظر جستجوی صفحات درسی و یا حرکت به دقایق و ثانیه های مشخصی از صوت را به فراگیر می دهد و فقط در رایانه قابل استفاده است.
محتواها در این دو نوع لوح فشرده، فاقد فراوری و غنی سازی هستند. منظور از غنی سازی و فراوری محتوا، افزودن برچسب های شناسایی محتوا (tag)، نمایه سازی و ایجاد ابرمتن های دسترسی به منابع، رنگی سازی مفهومی یا واژگانی متن، ایجاد پی نوشت ها و محتواهای کمکی (hyperlink) و یا بازنویسی متن درسی به زبان معیار است.
نوع سوم لوح های فشرده درسی، حاوی نرم افزار آموزشی است. این برنامه های رایانه ای، با هدف ارائه یک بسته آموزشی طراحی، تولید و به صورت هدفمند ارائه می گردند. اگر چه این نوع نرم افزار در موضوعات دروس غیرحوزوی به وفور یافت می شود، اما این نوع محصول در زمینه دروس حوزوی بسیار کم ارائه شده و مواردی در زمینه ادبیات عرب و گاهی منطق و فلسفه که به نوعی از موضوعات مشترک حوزه و دانشگاه است، در دسترس قرار دارد.
از آنجا که تولید محتوا برای تدوین یک نرم افزار آموزشی حوزوی، نیازمند غنی سازی است و هزینه و دانش نسبتاً زیاد مصروف آن می گردد، معمولا بخش خصوصی در این زمینه اقدام نمی کند.
خصوصیات ارائه اطلاعات در شبکه اینترنت، مانند: سرعت محدود شبکه، ترافیک بالا، هزینه بارگذاری محتوا برای تولیدکننده و هزینه پیاده سازی آن برای فراگیر که به صورت دقیقه ای محاسبه می گردد و برخی مسائل امنیتی، مدیریتی و رقابتی، در مجموع موجب می شود که تولید کننده اطلاعات، با تخصص بیشتر و با توجه به مقتضیات فضای مجازی، به ارائه محتوای درسی بپردازد. از این رو، تولید و ارائه محتواهای درسی الکترونیکی حوزوی در بخش برخط، به دلیل خصوصیات بستر نقل و انتقال داده، نسبتاً هدفمند و تا حدودی با انجام غنی سازی محتوا صورت می گیرد.
پایگاه اینترنتی تبیان(23)، با ایجاد حوزه علمیه مجازی با تولید محتواهای الکترونیکی برای پایه های مختلف درسی حوزه علمیه، تا حدودی توانسته است محتوا را متناسب با این فضا آماده سازی و ارائه نماید. در بخش حوزه علمیه مجازی این پایگاه، پایه های درسی یک تا ده حوزه علمیه فهرست شده است. با انتخاب هر پایه درسی، دروس آن پایه فهرست می شود. سپس، با انتخاب هر درس، نام کتاب درسی و استاد نمایش داده شده و با انتخاب عنوان کتاب درسی، به صفحه ای منتقل می شوید که محتوای درس و موضوعات ریز درس فهرست گردیده است. با انتخاب موضوع درس، صفحه حاوی متن آن گشوده می شود که متن موجود منطبق با کتاب درسی حوزه تقطیع و ارائه شده است. در پایان متن درس، گزینه توضیح و تطبیق طراحی شده است که امکان شنیدن صدای استاد را فراهم می سازد. این پایگاه، سعی کرده که فایل صوتی را فشرده سازی نماید تا به سرعت بارگذاری و در رایانه کاربر اجرا شود. به همین دلیل، از کیفیت آن کاسته شده است. در این پایگاه، بازنویسی یا فراوری تازه ای که متناسب با استانداردهای ارائه دروس مجازی باشد، روی متون درسی انجام نشده است؛ اما فرمت ارائه شده برای آموزش، از سهولت کاربری برخوردار است.
در دانشگاه مجازی جامعة المصطفی العالمیة(24)، محتوای عرضه شده به صورت هدفمند بوده و بسته های آموزشی تا حدودی کلاسیک و دارای ساختار مورد نیاز برای یک سامانه دانشگاه مجازی است. مقاطع تحصیلی و رشته های ارائه شده در این دانشگاه، با مجوز رسمی از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری تأسیس شده و در پایان دوره، مدرک رسمی به فراگیران اعطاء می گردد. در دانشگاه مجازی جامعة المصطفی محتواهای هر دوره آموزشی به صورت بسته های کاملًا آماده و فراوری شده همراه با توضیحات جانبی در اختیار فراگیر قرار می گیرد؛ به عنوان نمونه، در خصوص رشته فقه آمده است: رشته فقه، مشتمل بر 187 واحد است که در قالب: 52 واحد درس حوزوی، 21 واحد درس عمومی، 54 واحد درس مشترک و 60 واحد درس تخصصی ارائه می گردد. دانش پژوهان به صورت کلی با مباحث اصولی و فقهی و شیوهای استفاده و کاربرد این متون، آشنا می شوند.
در پایگاه آموزش مجازی مرکز مدیریت حوزه علمیه خواهران(25) ، جداول درسی سطوح و مقاطع تحصیلی طلاب ارائه شده و برای هر مقطع، فهرست دروس آن به صورت پیوندهای فعال یا ابرمتن طراحی گردیده که با انتخاب آن توسط کاربر، فایل آن قسمت از کتاب درسی به صورت خودکار در قالبpdf در رایانه وی بارگذاری می شود. محتواهای ارائه شده در این سامانه آموزشی، تنها انتخاب عین متن کتاب و تبدیل به فرمت دیجیتالی است که به این صورت، متون از غنی سازی های لازم برای عرضه در سامانه های آموزش مجازی برخوردار نیست؛ اما با بهره گیری از توانمندی های چندرسانه ای در برخی از موضوعات درسی، فایل های صدا و فیلم استاد و متن درس هر کدام به صورت مجزا ارائه شده که در استودیوی ویژه ضبط دوره های دروس مجازی مربوط به حوزه علمیه خواهران تهیه شده است.
مدرسه فقاهت(26) نیز که یک پایگاه اینترنتی برای پخش زنده دروس خارج حوزه علمیه است، پس از پخش درس از طریق شبکه اینترنت، آن را بایگانی نموده، در دسترس طلاب قرار می دهد. این دروس، فاقد هرگونه فراوری یا غنی سازی است و به همان شکل که توسط استاد بیان شده، در پایگاه ذخیره می گردد. دروس ارائه شده در این پایگاه، قابل برداشت و ذخیره سازی در رایانه شخصی است.
به طور کلی، محتواهای درسی که اکنون در پایه های مختلف حوزه علمیه تدریس می شود، متناسب با شرایط دانشجویی و علم آموزی امروز و ابزارهای دسترسی به منابع علمی و آموزشی، نیازمند بازنگری و بازنویسی است؛ علاوه بر آنکه برای ارائه دیجیتالی منابع، نیازمند غنی سازی متون و ایجاد فرمت الکترونیکی است؛ زیرا غالب محتواها و کتب درسی حوزه علمیه، به منظور آموزشی نگاشته نشده اند و بیشتر آنها علمی و پژوهشی هستند.
امید است با نگرشی نو به روش ها و منابع آموزشی در حوزه های علمیه، بهره مندی از فناوری اطلاعات و فضای مجازی در اولویت تحولات حوزوی قرار گیرد.
پی نوشت ها:
