چکیده

رایانه و فنّاوری‌های وابسته به آن، به‌ویژه هوش مصنوعی، از بزرگ‌ترین دستاوردهای بشر معاصر به شمار می‌آیند. این پدیده‌ها، توانایی انسان در فهم و شبیه‌سازی فرآیندهای ذهنی و رفتاری را به نمایش گذاشته‌اند و بسیاری را به این پرسش واداشته‌اند که آیا مرزی واقعی میان انسان و ماشین وجود دارد؟ مقاله حاضر، با رویکردی تطبیقی و میان‌رشته‌ای، به بررسی تفاوت‌های بنیادین میان «انسانِ آفرینش‌یافته از سوی خداوند» و «ماشینِ ساخته‌شده به دست بشر» می‌پردازد.

در این راستا، ابتداء توانایی‌های وجودی انسان مانند: آگاهی، اراده، خلاقیت و معنویت مورد تحلیل قرار گرفته و سپس، نشان داده می‌شود که رایانه و هوش مصنوعی، هرچند از انسان الهام گرفته و در حوزه‌هایی چون: دقّت، سرعت و پردازشِ داده از او پیشی گرفته‌اند، امّا فاقد جوهر آگاهی، احساس، اختیار و اخلاق‌اند.

در پایان، نتیجه گرفته می‌شود که انسان، موجودی الهی با ابعاد مادّی و روحانی است و هیچ مصنوعی، هر اندازه پیشرفته، نمی‌تواند جایگزین او شود؛ زیرا روح خدا در انسان دمیده شده و همین عنصر، مرز نهایی میان آفرینش الهی و ساخت بشر است.

اشاره

برگزاری «دوره آشنایی با هوش مصنوعی» در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) که توسط حجّت‌الاسلام‌والمسلمین احمد شجاعی‌فر، کارشناس کتابخانه‌های دیجیتال نور ارائه شد، ما را بر آن داشت تا خلاصه‌ای از مباحث مطرح‌شده در این جلسات ارزنده و کاربردی را خدمت خوانندگان فرهیخته فصلنامه ره‌آورد نور ارائه دهیم.

در این نوشتار، با چیستی لغوی، تعریف اصطلاحی، بنیان علمی (ارتباط با سایر علوم)، تاریخچه، فرصت‌ها و تهدیدهای هوش مصنوعی آشنا می‌شویم. در ادامه، خلاصه‌ای از این مطالب، با اندکی ویرایش و اصلاح، به خوانندگان عزیز ارائه می‌شود.

چکیده

این مقاله، به تحلیل مسیر تحوّل حدیث‌پژوهی در بستر فنّاوری‌های نوین می‌پردازد و نشان می‌دهد چگونه هوش مصنوعی توانسته پژوهش در متون روایی را از مرحله جست‌وجوی سنّتی واژهمحور به تعامل معنایی و گفت‌وگویی ارتقاء دهد. تمرکز پژوهش، بر سامانه «گفت‌وگو با احادیث نور» است که با بهره‌گیری از پردازش زبان طبیعی و جست‌وجوی معنایی، امکان طرح پرسش به زبان طبیعی و دریافت پاسخ مستند را فراهم می‌سازد.

در این نوشتار، سعی شده با بررسی ظرفیت‌ها و چالش‌های این سامانه، ضرورت حرکت به سوی چت‌بات حدیثی تخصّصی، با رویکردی میان‌رشته‌ای تبیین شود. همچنین در پایان، مدل پیشنهادی برای تکامل ایمن و علمی این سامانه ارائه شده که بر ترکیب سه مؤلّفه: بازیابی معنایی، استدلال تبیینی و اعتبارسنجی نقلی استوار است؛ مدلی که می‌تواند مبنایی برای شکل‌گیری نسل جدید دستیارهای پژوهشی هوش مصنوعی در علوم اسلامی باشد.

چکیده

این مقاله، به بررسی نقش و کاربرد ربات‌های گفت‌وگوگر هوش مصنوعی در مراحل مختلف پژوهش در حوزه علوم اسلامی می‌پردازد. با توجّه به سختی‌ها و مشکلاتی که پژوهشگران در طول مسیر انجام تحقیقات خود با آن مواجه هستند، استفاده از این رباتها می‌تواند افق‌های جدیدی را پیش روی پژوهشگران این عرصه بگشاید. در این نوشتار، ضمن معرّفی مهمّ‌ترین ربات‌های گفت‌وگوگر عمومی به بررسی مزایا و چالش‌های مرتبط با این ابزارها پرداخته و توصیههایی جهت استفاده بهینه از آن ارائه میگردد. هدف اصلی مقاله، ارائه راهنمایی جامع برای پژوهشگران علوم اسلامی به‌منظور بهره‌گیری بهینه از ظرفیت‌های ربات‌های گفت‌وگوگر جهت ارتقاء کیفیت و تسریع فرایندهای پژوهشی است.

اشاره

به همّت پژوهشکده علوم اسلامی و انسانی دیجیتال مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، نشست علمی «بررسی سند توسعه هوش مصنوعی» به تاریخ 29 آذر 1403 مصادف با هفته پژوهش، در سالن اجتماعات مرکز نور در شهر مقدّس قم برگزار گردید.

در این جلسه علمی که رئیس محترم مرکز نور، مسئولان و دست‌اندرکاران این مرکز و نیز محقّقان، مهندسان و علاقه‌مندان به مباحث مرتبط با هوش مصنوعی حضور داشتند، جناب آقای دکتر بهروز مینایی، عضو هیأت علمی دانشگاه علم و صنعت ایران، به‌عنوان سخنران و ارائه‌کننده، ضمن اشاره به وضعیت هوش مصنوعی در کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه، به بیان مباحث مرتبط با موضوع نشست پرداخت و روند تهیه سند توسعه هوش مصنوعی را تبیین نمود. ناقدان این نشست علمی، حجّت‌الاسلام والمسلمین سید مصطفی طباطبایی، مدیر گروه کتابخانه‌های دیجیتال مرکز نور و حجّت‌الاسلام والمسلمین احمد شجاعی‌فر، پژوهشگر گروه کتابخانه‌های دیجیتال نور، به نقد و بررسی مباحث مطرح شده پرداختند و بر محورهایی چون ضمانت اجرایی سند توسعه و ارزیابی آن با سایر سندهای مصوب جهانی تأکید کردند.

در ادامه، مهمّ‌ترین مطالب مطرح‌شده در این نشست علمی از نظر شما می‌گذرد.

اشاره

به مناسبت هفته پژوهش، نشست علمی «چالش‌ها و کاربردهای مدل‎های زبانی بزرگ» در تاریخ 21 آذر 1403 در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، در شهر مقدّس قم برگزار گردید.

در این جلسه علمی، جناب مهندس آقای احمد ربیعی‌زاده، معاون فنّاوری مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی و همچنین مدیر آزمایشگاه هوش مصنوعی و علوم اسلامی - انسانی نور، به بیان سخن و ارائه مباحث پرداخت. ایشان ابتدا اشاره‌ای به فعّالیت‌های مرکز نور در زمینه هوش مصنوعی کرد و در ادامه، ضمن معرّفی ربات‌های گفت‌وگوگر، به تبیین چیستی مدل‌های زبانی بزرگ پرداخت و با تشریح و توضیح کاربرد آنها، به طور خاصّ به معرّفی کاربرد مدل‌های مختلف زبانی هوش مصنوعی در هر یک از حوزه‌های علوم اسلامی مبادرت ورزید و مزایا و چالش‌های به کارگیری آنها در علوم اسلامی را مورد بحث و بررسی قرار داد. بخش پایانی سخنان ایشان، به تبیین مراحل تحقیق و پژوهش و کاربردهای مدل‌های هوش مصنوعی برای هریک از مراحل تحقیق بود. در ادامه، مهمّ‌ترین مطالب مطرح‌شده در این نشست علمی از نظر شما می‌گذرد.

اشاره

به مناسبت هفته پژوهش، نشست علمی «الگوی به‌کارگیری هوش مصنوعی در علوم انسانی - اسلامی» در تاریخ 21 آذر 1403 در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، در شهر مقدّس قم برگزار گردید.

ارائه این نشست علمی، بر عهده جناب آقای دکتر کاظم فولادی قلعه، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران و همچنین سرپرست آزمایشگاه پژوهشی فضای سایبر دانشگاه تهران بود. ایشان ابتداء به بیان نقش و جایگاه هریک از علوم انسانی در شکل‌گیری هوش مصنوعی پرداختند و در ادامه، وضعیت کاربست هوش مصنوعی در علوم انسانی را مطرح کردند و با اشاره به الگوهای چهارگانه تولید علم از گذشته تاکنون، عصر حاضر را دوره الگوی چهارم تولید علم برشمردند که با کمک ابزارهای ماشینی و هوش مصنوعی، علم با سرعت متفاوتی، تولید، ارائه و تحلیل می‌شود.

در ادامه، مشروح مباحث مطرح‌شده در این نشست علمی از نظر می‌گذرد.

اشاره

به مناسبت هفته پژوهش، نشست علمی «تحلیل آینده هوش مصنوعی بر اساس سنّت‌های الهی» در تاریخ 24 آذر 1403 در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، در شهر مقدّس قم برگزار گردید.

در این جلسه، ابتداء جناب حجّت‌الاسلام والمسلمین قاسم ترخان، با بیان این نکته که سنّت‌های الهی، همان قوانین ثابت خداوند برای مدیریت مردم و عالم هست، سنّت‌ها را به دو دسته «مطلق» و «مشروط» تقسیم کرد و در ادامه، ضمن اشاره به تعریف هوش مصنوعی، درباره آینده هوش مصنوعی، امکان تحقّق دوره تَکینگی را مطرح نمود و با طرح چهار سناریو احتمالی برای آینده، ضمن بررسی و ارزیابی آنها، پیشنهاد سناریوی تکاملی را مطرح ساخت. بر اساس حرکت تکاملی، جامعه و تاریخ به سوی تکامل در حرکت است.

سپس، حجّت‌الاسلام والمسلمین بهروز لک، به‌عنوان ناقد اوّل، ضمن بیان آیاتی از قرآن کریم و نمونه‌هایی از سنّت‌های قطعی خداوند، برخی از سناریوهای مطرح‌شده را مردود شمرد. در ادامه نیز جناب حجّت‌الاسلام والمسلمین دکتر بهرامی به‌عنوان ناقد دوم، با بیان نکاتی پیرامون هوش مصنوعی و رویکرد حوزه علمیه به آن و نیز جهت‌گیری مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در این زمینه، انتقاداتی به برخی از مسائل مطرح‌شده در نشست را ابراز داشت. در ادامه، مشروح مباحث مطرح‌شده در این نشست علمی از نظر می‌گذرد.

اشاره

این مقاله، به بررسی نقش و کاربرد ابزارهای هوش مصنوعی در مراحل مختلف پژوهش در حوزه علوم اسلامی می‌پردازد. با توجّه به حجم گسترده منابع و پیچیدگی‌های موجود در تحلیل متون دینی، استفاده از هوش مصنوعی می‌تواند افق‌های جدیدی را پیش روی پژوهشگران این عرصه بگشاید. در این نوشتار، ضمن بررسی مزایا و چالش‌های مرتبط با این فنّاوری، ملاحظات اخلاقی استفاده از آن نیز مورد توجّه قرار گرفته است. هدف اصلی مقاله، ارائه راهنمایی جامع برای پژوهشگران علوم اسلامی به‌منظور بهره‌گیری بهینه از ظرفیت‌های هوش مصنوعی در جهت ارتقاء کیفیت و تسریع فرایندهای پژوهشی است.

کلیدواژگان: هوش مصنوعی، علوم اسلامی، پژوهش اسلامی، ابزارهای هوش مصنوعی، کاربردهای هوش مصنوعی.

چکیده

هوش مصنوعی که امروزه رواج گستردهای در میان همه اقشار مختلف افراد جامعه یافته و در همه زمینه‌ها مورد استفاده قرار میگیرد، گرچه نتایج بسیار جذّاب و حیرتانگیز ارائه میدهد، هنوز نمیتواند در نمونه‌های حسّاس جایگزین انسان قرار گیرد. این امر، به‌ویژه در حوزه کارهای پژوهشی، بسیار صادق است و هوش مصنوعی، هنوز قادر نیست همه چرخه پژوهش را به‌تنهایی و بدون نظارت عامل انسانی به انجام برساند. در باب مطالعات حدیث که برای مسلمانان بسیار بااهمّیّت و حسّاس است و نتایج پژوهشها به اتقان خیلی زیاد نیاز دارد، استفاده از هوش مصنوعی مستلزم دقّت و وسواس بسیار خواهد بود.

در این نوشته، تلاش خواهد شد بدون سپردن همه امور مطالعات حدیثی به هوش مصنوعی، استفاده‌هایی که ممکن است برای این کار در اختیار پژوهشگران حدیثی باشد تا از طریق آن سرعت، دقّت و گستره مطالعات آنها افزایش یابد، معرّفی گردد و با روش کتابخانه‌ای و از طریق مرور آثار و پژوهش‌های انجام‌گرفته در این زمینه، راهکارها و مهارتهای استفاده از دستیارهای هوشمند و انتخاب بهترین ابزارها برای انجام این مطالعات به‌تفصیل بیان شود.

این پژوهش، از دو منظر به موضوع مقاله می‌پردازد: یکی، استفاده از الگوریتم‌ها و فنّاوری‌های هوش مصنوعی در مطالعات حدیث که ضمن مرور پیشینه استفاده از هوش مصنوعی در علوم اسلامی، به معرّفی روش‌های نوین پردازش زبان طبیعی و یادگیری ماشین در حوزه مطالعات حدیثی می‌پردازد و دوم، به استفاده از دستیارهای هوشمند و بازوهای گفت‌وگو در مطالعات حدیثی پرداخته و چشم‌اندازهای آینده هر دو حوزه را ترسیم می‌کند.