اشاره

آنچه در این مقاله از نظر شما خوانندگان محترم می‌گذرد، گزیده‌ای از متن وبینار مهندس احمد ربیعی‌زاده، مدیر محترم اداره پردازش هوشمند مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی است که در 24 آذرماه 1399 مصادف با هفته پژوهش ارائه شده بود. از آنجا که این وبینار، مشتمل بر نکات مفید در خصوص کاربرد هوش مصنوعی در پژوهش‌های علوم اسلامی است، مناسب دیده شد در فصلنامه ره آورد نور انعکاس یابد. طی این وبینار، با مقوله هوش مصنوعی و کاربردهای آن در پژوهش‌های علوم اسلامی و نمونه‌هایی از این دستاوردها در تولیدات وبی و نرم‌افزارهای ویندوزی مرکز نور آشنا می‌شوید.

اشاره

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی را می‌توان نهادی دانست که با وارد شدن به مسیری نوین، جایگاهی ویژه در میان پژوهشگران عرصه دین یافته و در اندک زمانی تقریباً تمام آنان را مخاطب خود ساخته است و این، نیست جز با پیوند توانایی‌های رایانه‌ای و مجموعه دانش‌های دینی. بدیهی است که این جایگاه، تنها زمانی حفظ خواهد شد که این نهاد همچنان همگام با پیشرفت‌ها، به‌ویژه در عرصه هوشمندسازی گام بردارد؛ وگرنه جایگاه خود را به دیگران خواهد سپرد. در این شماره گفت‌وگویی با یکی از همکاران پُرسابقه مرکز نور انجام دادیم که از پژوهشگران «گروه متن‌کاوی و ادبیات» معاونت پژوهشی می‌باشد که به نظرتان می‌رسد.

اشاره

در طول چند سال گذشته، برخی از حوزه های پردازش زبان طبیعی کار خود را با به کارگیری فنون تصویرمبنا آغاز کرده اند. این حوزه ها در کنار سایر موارد، شامل: خلاصه سازی متن، تجزیه نحوی، عدم ابهام معنای کلمه، ایجاد هستی شناسی، تجزیه و تحلیل احساسات، تجزیه و تحلیل ذهنیت و خوشه بندی متن می باشد. در این مقاله، برخی از موفّق ترین بازنمون ها و الگوریتم های تصویرمبنا را که در پردازش زبان مورد استفاده قرار می گیرد، ارائه می دهیم و سعی می کنیم ساز و کار عمل آنها را شرح دهیم.

مقدمه

استفاده از رایانه در امور مختلف، باعث شده تا داده های بسیاری با سرعت های زیاد در پایگاه داده ها انباشته و ذخیره شوند. پردازش این داده های حجیم، خارج از توان انسان است. تلاش های فراوانی تاکنون انجام شده است تا نرم افزارها و سخت افزارها توسعه پیدا کنند و تولید، ذخیره و انتقال داده ها انجام گردد؛ اما تجزیه و تحلیل این حجم از داده ها توسط رایانه ها، بعد از ذخیره و پردازش، تاکنون انجام نشده است. داده ها در عصر حاضر، قلب تپنده هر سازمان را تشکیل می دهند و هر روز به میزان داده ها در سیستم های اطلاعاتی افزوده می شود. در واقع، سازمان ها در اطلاعات غرق شده اند؛ درحالی که تشنه دانش هستند. این امر، نشانگر آن است که سازمان ها نتوانسته اند از دانش درون داده ها به نحو مناسب استفاده نمایند. در درون حجم عظیمی از داده ها، الگوها و روابط بسیاری میان پارامترهای مختلف به صورت پنهان باقی می ماند که برای برنامه ریزی های استراتژیک و طولانی مدت می تواند حیاتی باشد. بنابراین، نیاز به ابزاری است تا داده ها را به گونه ای پردازش کند تا دانش حاصل از آن را در اختیار تصمیم گیران سازمان قرار دهد. یکی از راهکارهایی که امروزه در این زمینه ایجاد و در حال گسترش است، داده کاوی(1) است. داده کاوی، فرآیند کشف دانش پنهان درون داده هاست که با توصیف، تشریح، پیش بینی و کنترل پدیده های گوناگون پیرامونی، دارای کاربرد بسیار وسیعی در حوزه های مختلف است؛ به گونه ای که مرز و محدودیتی برای کاربرد آن در نظر گرفته نشده و زمینه های کاربردی آن را از ذرات کف اقیانوس تا اعماق فضاء می دانند (شهرابی، 1386).

چکیده

سازمان دهی دانش و متن کاوی، در بازیابی دقیق اطلاعات کاربرد بسیاری دارند. از این رو، متن کاوی می تواند کارکردهای بسیاری در بهبود سازمان دهی دانش داشته باشد. اگرچه متن کاوی، به ویژه در بخش یادگیری ماشینی و به دست آوردن اسناد و نمونه های آموزشی، نیازمند نظام های اصطلاح نامه، طبقه بندی، فهرست نویسی و نمایه سازی است، سازمان دهی برای تسریع کار خود، نیازمند فنون متن کاوی و نتیجه کارهای آن خواهد بود تا هم سرعت کار خویش را افزایش دهد و هم هزینه هایش را بکاهد. در این نوشتار، به کارکردهای متن کاوی در حوزه سازمان دهی دانش پرداخته خواهد شد.

چکیده

با گسترش روزافزون حجم اطلاعات، نیاز به سیستم‌های کامپیوتری جهت پردازش و تحلیل اطلاعات بیشتر احساس می‌شود. از آنجا که درصد قابل توجهی از اطلاعات تولید شده به صورت متنی غیر ساختار یافته(1) و نیمه‌ساختار یافته(2) است، سیستمی که بتواند این اطلاعات را تحلیل و پردازش کند، به‌شدت مورد توجه قرار خواهد گرفت. یکی از انواع سیستم‌هایی که در تحلیل و پردازش متون وجود دارد، سیستم‌های خلاصه‌ساز متن(3) است که حجم زیادی از متن را دریافت نموده و بر اساس الگوریتم‌ها و تکنیک‌های مختلف، آن را خلاصه می‌نماید. این مقاله به معرفی فرآیند خلاصه‌سازی متون فارسی می‌پردازد.

چکیده

در این مستند، به یکی از دغدغه‏ های بزرگ در زمینه زبان‏شناسی محاسباتی(1) با نام برچسب‏گذاری ادات سخن (part of speech tagging) پرداخته شده است. برچسب‏گذاری ادات سخن که یکی از پایه‏ای‏ترین نیازهای پردازش هوشمند متن به شمار می‏آید، وابسته به زبان متن مورد پردازش است. از این رو، فراهم شدن برچسب‏گذاری قوی برای زبان فارسی، جزو اولویت‌های کار ما قرار گرفت. تکنیک مورد کاربرد ما برای حل این مسأله، استفاده ازمدل مخفی مارکوف(2) بوده است. این تکنیک در بسیاری از شیوه‏ های برچسب‏گذاری به کاربرده می‏شود؛ برای نمونه، در برچسب‏گذار TNT[2] که یکی از قوی‌ترین برچسب‏گذارها در زبان‏های مختلف است[4, 5, 8]. طبق آزمایش‌های انجام شده ما، با استفاده از این برچسب‏گذار می‏توان با دقت 94.3% برچسب گونه صرفی کلمات فارسی را مشخص نمود.

اشاره

نرم‌افزار «ویراستیار»، یک خطایاب املایی متن‌باز (open source) فارسی است که نسخۀ اول آن در زمستان سال گذشته عرضه شد و به کاربر خود این امکان را می‌دهد که متن نگاشته شدۀ فارسی در محیط مایکروسافت وُرد را اصلاح کند. اگر چه این نرم‌افزار هنوز هم در حال توسعه و تجدید ویراست است و از زمان رونمایی آن در زمستان 1389 تاکنون، به ویژگی‌ها و قابلیت‌های آن افزوده شده است، اما نهاد توسعه دهندۀ آن، یعنی دبیرخانۀ شورای عالی اطلاع‌رسانی ترجیح داده است تا آن را به صورت متن باز عرضه کند تا باب هم‌افزایی در این حوزه را باز کند.

چکیده

در این گزارش، سعی شده است تا یکی از تکنیک‌های موفق در زمینه رده‌بندی متون را برای متون فارسی به کار بندیم. به عنوان تعریفی ساده از رده‌بندی متون، می‌توان روند شناسایی رده یا طبقه یک متن ناشناخته را بیان نمود. در این روش ما با استفاده از روش رده‌بندی K نزدیک‌ترین همسایه(1) و دو معیار فاصله متون، آزمایش‌های خودمان را انجام داده‌ایم. یکی از این دو معیار، الگو گرفته از نوعی رده‌بندی متون زبان عربی[4]‌ بوده و دیگری، معیار ترکیبی تولید شده خودمان است. مجموعه آزمایش‌ها بر روی پیکره همشهری[1] است. این دو نوع فاصله‌سنجی، هر کدام با الگوریتم نزدیک‌ترین همسایه ترکیب شده و رده‌بند 1 تا 20 نزدیک‌ترین همسایه را برای آزمایش‌های ما آماده کرده‌اند. نتایج ما نشان می‌دهد که این روش می‌تواند با دقت(2) 89% عمل رده‌بندی را انجام دهد.

چکیده

خطایابی،(1) شامل دو بخش اصلی است: بخش اول، بهره‌گیری از یک واژه نامه(2) است و بخش دوم، مجموعه‏ ای از الگوریتم‏ ها و شگردها(Techniques) می‏باشد که این واژه ‏نامه برای خطایابی استفاده می‏کند. این شگردها‏  به سه دسته‏ اصلی تقسیم می‏شود: 1. جستجو در واژه‏ نامه؛ 2. یافتن لغت صحیح جایگزین در واژه ‏نامه؛ 3. رتبه‌بندی اصلاحات.

چکیده

برجسته کردن عبارات قرآنی در متون مکتوب - چه با تغییر در نوع نوشتار و چه با استفاده از علائم ویرایشی - موضوعی است که قرن‌ها مورد توجه مؤلفان، نسخه‌برداران و ناشران قرار گرفته است. همچنین، فهرست‌برداری از این عبارات و درج آنها به صورت آماری در بخش پایانی کتب نیز در تألیفات دهه‌های اخیر متداول بوده است. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، طی بیش از دو دهه فعالیت خود تلاش نموده تا محوریت قرآن و حدیث را در نرم‌افزارهای تولیدی حفظ نماید که این تلاش‌ها ابتدا تفاوت چندانی با مدل مکتوب نداشته است؛ اما به مرور زمان روش‌های ابتکاری نوینی برای سرعت و دقت بیشتر به کار گرفته شده که آخرین آنها طرح «جستجوی هوشمند عبارات قرآنی در متون دیجیتال» می‌باشد.

مقدمه اول‌:  با بررسی کوتاهی در طول زندگانی انسان‌ها می‌فهمیم که همیشه نیاز‌ها‌، علت ساخت ابزار‌ها بوده است‌. نقاط ضعف و مشکلات حل نشدنی‌، انسان‌ها را واداشته که از نیروی خدادادی تفکر استفاده کنند و راه حل‌هایی برای رفع آن بیابند‌. همین روند، صاحب نظران را به این رساند که «نیاز، عامل ایجاد علوم بود»‌.

مقدمه

موضوع گرامر زبان (نحو)، یکی از موضوعاتی است که در پردازش زبان طبیعی مورد توجه قرار می‌گیرد. گرامر زبان، یعنی بررسی چینش کلمات و نقش هر واژه در کنار سایر واژگان. از مهم‌ترین موضوعاتی که می‌توان در گرامر زبان مطرح کرد، بحث عطف است. عطف، به منزله مفصلی است که قسمتی از عبارت پس از خود را به قبل آن مربوط می‌سازد. یکی از دلایلی که بررسی عطف را در اولویت قرار می‌دهد، میزان استفاده و فراوانی آن در متون است. مشخص شدن رابطه کلمه پس از حرف عطف با پیش از آن، هم به پیدا کردن نقش کلمه پس از حرف عطف کمک کرده و هم در مرحله‌های بعدی به یافتن رابطه معنایی جملات کمک خواهد کرد.

مقدمه

متن‌کاوی (Text Mining)، دانش استخراج خودکار الگوهای پنهان از متون حجیم است. یکی از علوم مرتبط با متن‌کاوی، پردازش زبان طبیعی (NLP) نام دارد. از مهم‌ترین ابزارهای پردازش زبان طبیعی نیز می‌توان به برچسب‌گذاری ادات سخن (Part of Speech Tagging) اشاره کرد. برچسب‌گذاری خودکار متن، در هر زبانی در دو حوزه مهم پیگیری می‌شود. اول حوزه ریخت‌شناسی (Morphology) (صرف) و دوم گرامر(نحو). در صرف،(1) کلمات جدای از هم، مستقل از یکدیگر و تنها با توجه به ساخت‌شان مورد بررسی قرار می‌گیرند؛ اما در نحو،(2) جایگاه هر کلمه در کنار سایر کلمات مد نظر قرار می‌گیرد. جایگاه صرف نسبت به مباحث نحوی، جایگاه تقدمی است. در واقع، تا زمانی که ساختار صرفی کلمات در یک متن مشخص نشده باشد، ورود به حوزه نحو کاری بی‌سرانجام می‌نماید.

مقدمه

انسان‌ها برای انتقال مقصود خود به مخاطب، از راه‌های مختلفی استفاده می‌کنند. یکی از متداول‌ترین روش‌ها، استفاده از تکلّم (گفتاری و نوشتاری) است. در پردازش سخن، گوینده با به کارگیری کلمات، در قالبی به نام جمله، هدف خود را به مخاطب می‌فهماند. برای فهم هدف متکلّم لازم است مخاطب، جملات او را از جنبه‌های گوناگون مانند: محدوده، معنا،(1) اعراب و ... مورد بررسی قرار دهد و تنها بهره‌‌گیری از تجزیه کلمات و تکیه بر نقش آنها برای تشخیص جمله کافی نیست. شناخت محدوده جمله که تعیین ابتدا و انتهای جملات است، نخستین مرحله پردازش جمله به شمار می‌آید. پس از آن، اعراب و لایه‌ معنا‌شناسی قرار دارد.

مقدمه

پردازش زبان‌ها و مکالمات طبیعی، یکی از اموری ا‌ست که با ورود فناوری رایانه‌ای به زندگی بشر، مورد توجه بسیاری از دانشمندان قرار گرفته است. حتی اندیشه‌ای که تورینگ از ماشین هوشمند خود و تعریفی که او از هوش مصنوعی داشت، در مرحله اول مربوط به پردازش زبان‌های طبیعی می‌شد. تلاش‌های زیادی برای پیگیری این امر صورت گرفت؛ به عنوان مثال، یکی از نتایج قابل توجه این تلاش‌ها ماشین «الیزا»  بود که با تایپ از راه دور با یک انسان، جملات او را پردازش نموده و جوابی درخور آن ارسال می‌نمود. پردازش زبان طبیعی، یکی از عرصه های مهم در علم هوش مصنوعی است.

مقدمه

جهت فهم زبان عربی، سه دانش مهم، نقش اساسی را بر عهده دارند که عبارت‌اند از: علم لغت، صرف و نحو. علم لغت، یعنی فهم معنای حقیقی یک کلمه و همچنین آشنایی با برخی معانی مجازی و کنایی یک کلمه یا یک عبارت.

در کنار علم لغت، علم صرف و نحو نیز وجود دارد که مبتنی بر قواعدی است که فهم هوشمند از آنها را امکان‌پذیر می‌کند. بدون تردید، علم صرف را باید پیش‌نیاز علم نحو دانست. اینکه یک کلمه چه جایگاهی را در یک کلام دارد، ابتدا وابسته به این است که کلمه به خودی خود قابلیت کدام یک از نقوش نحوی را دارد؛ به طور مثال، فاعل یا مفعول شدن یک کلمه، در ابتدا وابسته به این است که آن کلمه اسم باشد و نه فعل یا حرف.

اشاره

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی به‌زودی در چارچوب ساختار پژوهشی مورد تأیید وزارت علوم، تحقیقات و فناوری یک نهاد پژوهشی جانبی تأسیس خواهد کرد. آنچه در پی می‌آید، توضیحاتی درباره زمینه‌های فعالیت این نهاد نوپا است که در گام اول، در قالب یک گروه پژوهشی و در گام‌های بعد و توسعه یافته خود، در قالب یک پژوهشکده زیر نظر «مرکز نور» فعالیت خواهد کرد. در اینجا ابتدا با توضیحاتی درباره زمینه علمی فعالیت آن و سپس درباره ساختار سازمانی آن مواجه می‌شوید.

داده‌کاوی چیست؟

«داده‌کاوی» یا فرایند کشف دانش در پایگاه داده، زمینه‌ای نسبتاً نوظهور است. داده‌کاوی، پل ارتباطی میان علوم آمار، مهندسی کامپیوتر، هوش مصنوعی، شناسایی آماری الگو، یادگیری ماشین و محاسبات رایانشی نرم است. داده‌کاوی، فرآیند یا پروژه‌ای نسبتاً پیچیده برای شناسایی الگوها و مدل‌های صحیح، قابل استناد و مفید در حجم وسیعی از داده است؛ ‌به گونه‌ای که این الگوها و مدل‌ها برای انسان‌ها قابل درک باشند.

اشاره

در دنیای امروز، رشد چشمگیر متون دیجیتالی ایجاب می کند تا با بهره گیری بهینه از فناوری های نوین «متن‌کاوی» و ایجاد سامانه های هوشمند «پردازش زبان طبیعی» برای زبان عربی و فارسی، استخراج اطلاعات علوم اسلامی را از دادگان متنی دیجیتالی کارآمدتر سازیم.