جایگاه حدیث در تبیین معارف اسلامی

حدیث، همواره در کنار قرآن کریم، نقش اساسی و بی‌بدیلی در فهم عمیق معارف اسلامی ایفا کرده است. قرآن، به‌عنوان کلام خداوند و منبع اصلی هدایت، برای فهم دقیق و عمیق معانی‌اش به تفسیر و روشنگری نیازمند است. پیامبر اکرم (ص) به‌عنوان مبیّن و مکمّل قرآن، نقش کلیدی در این تبیین دارد. همان طور که در آیه «وَ أنزَلْنَا إِلَیکَ الذِّکرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ»(نحل: 44) آمده، پیامبر (ص) مأمور به بیان و تفسیر قرآن بوده است. علاوه بر این، آیه شریفه «وَ ما آتاکمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُم عَنهُ فَانتَهُوا»(حشر: 7) تأکید می‌کند که پیروی از گفتار و رفتار پیامبر (ص) ضامن هدایت است.

اهل‌بیت (ع)، به‌عنوان وارثان علم پیامبر (ص)، مسئولیت تبیین معارف دینی و هدایت امت را پس از ایشان ادامه دادند. در حدیث ثقلین، پیامبر (ص)، اهل‌بیت (ع) را به‌عنوان مرجع علمی معرّفی کرده و می‌فرماید: «إِنِّي تَارِك فِیکمُ الثَّقَلَينِ: کتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِي أهْلَ بَیتِي، مَا إِنْ تَمَسَّكتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا بَعْدِي أبَدًا وَ إِنَّهُمَا لَنْ یفْتَرِقَا حَتَّى یرِدَا عَلَي الْحَوْض.» (محمد بن حسن صفار، بصائر الدرجات فی فضائل آل‌محمد (ص)، ص۴۱۲ و 414؛ ابن حنبل، مسند أحمدبن‌حنبل، ج۱۷، ص۱۷۰) این حدیث، تأکید دارد که تمسک به اهل‌بیت (ع)، نهتنها ادامه‌دهنده هدایت پیامبر است، بلکه راهگشای مسلمانان در تمام دوران‌ها بوده و هست.

قرآن و حدیث، به‌عنوان دو منبع اصلی، پایه‌گذار بسیاری از علوم اسلامی هستند؛ از فقه و تفسیر گرفته تا اخلاق، عرفان و حتّی فلسفه اسلامی. این دو منبع، همواره نقش محوری در شکل‌دهی نظام‌های علمی و فکری مسلمانان ایفا کرده‌اند. در واقع، پیوند میان قرآن، سنّت پیامبر (ص) و حدیث اهل‌بیت (ع)، یک سیستم یکپارچه و هماهنگ را ایجاد کرده که به درک صحیح آموزه‌های اسلامی کمک می‌کند. این ارتباط سه‌گانه، مسیر درست را برای مسلمانان در فهم دین هموار می‌سازد و از انحراف و گمراهی جلوگیری می‌نماید.

در دنیای معاصر نیز پژوهش در احادیث شیعه به‌منظور پاسخ‌گویی به چالش‌های فکری و اجتماعی مسلمانان، ضروری است. بهره‌برداری از این منابع، نه‌تنها به‌عنوان راهی برای هدایت و تعالی فردی عمل می‌کند، بلکه می‌تواند بنیانی استوار برای ساختارهای فکری و معرفتی اسلام در عصر جدید باشد.

حدیث شیعه در عصر دیجیتال

تحوّلات فنّاوری دیجیتال، رویکرد پژوهشی در حوزه حدیث شیعه را نیز متحوّل کرده و آن را به مرحله‌ای جدید از پویایی و گسترش رسانده است. در گذشته، محقّقان برای بررسی و تحلیل احادیث، با محدودیت‌هایی مانند: دشواری دسترسی به منابع، پراکندگی متون و اطّلاعات مربوط به یک حدیث خاصّ و زمان‌بر بودن تطبیق و ارزیابی احادیث، روبه‌رو بودند؛ امّا ظهور نرم‌افزارهای جامع حدیثی، این موانع را برطرف کرده و افق جدیدی را برای تحقیقات حدیثی گشوده است.

در این میان، نرم‌افزار «جامع الأحادیث - نسخه ۴»، به‌عنوان یکی از پیشرفته‌ترین و جامع‌ترین ابزارهای دیجیتال، نقشی کلیدی در تداوم، تکامل و تعمیق پژوهش‌های حدیثی شیعه ایفا می‌کند. این نرم‌افزار، پایگاهی گسترده از منابع حدیثی معتبر شیعه را در خود جای داده و به‌مثابه دائرةالمعارف حدیثی، مجموعه‌ای از ابزارهای پژوهشی را جهت تحلیل و بررسی احادیث در اختیار پژوهشگران قرار داده است.

«جامع الأحادیث - نسخه ۴» را می‌توان امتداد جوامع حدیثی گذشته دانست که در دوره‌های مختلف، با گردآوری، تنظیم و شرح احادیث، به حفظ و گسترش این میراث گران‌بها کمک کرده‌اند. همان گونه که مجموعه‌هایی مانند: «وسائل الشیعة»، «بحار الأنوار» و «مستدرک الوسائل»، در زمان خود تحوّلی در سازمان‌دهی احادیث ایجاد کردند، امروزه این نرم‌افزار با بهره‌گیری از پژوهش‌های علمی و فنّاوری‌های دیجیتال، نقش یک جامع حدیثی مدرن را ایفا کرده و مسیر تحقیق، تحلیل و استناد را برای پژوهشگران آسان می‌کند.

این تحوّل دیجیتال، روند پژوهش‌های حدیثی را تسریع کرده، امکان بررسی دقیق‌تر و گسترده‌تر احادیث را نیز فراهم ساخته است. با این ابزار، پژوهشگران می‌توانند به‌سرعت و با دقّت به معتبرترین منابع حدیثی شیعه دسترسی یابند، احادیث را از نظر سند، متن و دلالت بررسی کنند و با تحلیل روابط میان احادیث، از جمله شناسایی خانواده‌های حدیثی، تقویت یا تعارض روایات، به درک عمیق‌تری از احادیث دست یابند. علاوه بر این، امکان مقایسه تطبیقی محتوای منابع مختلف، شناسایی مشترکات حدیثی و بررسی منفردات هر منبع، به پژوهشگران کمک می‌کند تا به فهمی جامع‌تر و دقیق‌تر از نظام حدیثی شیعه دست یابند. بدین ترتیب، فنّاوری دیجیتال، حدیث شیعه را از قالب‌های سنّتی فراتر برده و پویایی آن را در عصر جدید تضمین کرده است.

پیشینه نرم‌افزار «جامع الأحادیث»

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی از اوایل دهه هفتاد، با هدف ارائه متون حدیثی در قالب نرم‌افزارهای دیجیتال، فعّالیت خود را آغاز کرد. نخستین گام‌ها با تولید نرم‌افزارهای: «بحار الأنوار»، «وسائل الشیعة» و «کتب اربعه»، برداشته شد که مورد استقبال گسترده مخاطبان قرار گرفت. در ادامه، عرضه نرم‌افزار «معجم الفاظ نور ۱» در محیط DOS تحوّلی مهم در تولید نرم‌افزارهای حدیثی محسوب می‌شد. نقطه عطف این مسیر، ارائه «نور ۲ (جامع الأحادیث)» بود که با ۱۸۱ عنوان کتاب در ۴۲۸ جلد، نخستین نرم‌افزار حدیثی در محیط ویندوز شد و با کیفیت بالای محتوایی، اِعراب‌گذاری دقیق و قابلیت‌های فنّی پیشرفته، به یکی از منابع اصلی پژوهشگران علوم اسلامی تبدیل شد.

با گسترش نیاز کاربران، این مجموعه در نسخه ۲.۵ با افزایش منابع کتابخانه به ۱۸۷ عنوان در ۴۴۲ جلد از منابع روایی شیعه توسعه یافت. پس از آن، نیاز کاربران عمومی به احادیث و عدم آشنایی ایشان با متون عربی موجب شد تا مرکز اقدام به تولید نرم‌افزار «گنجینه روایات نور» نماید. هدف از این نرم‌افزار، ارائه مجموعه‌ای جامع از کتب حدیثی دارای ترجمه بود. این برنامه، شامل ۲۳۳ عنوان کتاب در قالب ۳۸۱ جلد بود که دسترسی کاربران غیرمتخصّص را به متون حدیثی آسان می‌نمود.

در ادامه، نسخه سوم نرم‌افزار جامع الأحادیث، با ۳۹۳ عنوان در ۹۶۳ جلد ارائه شد که علاوه بر افزایش منابع، امکان نمایش هم‌زمان ترجمه‌ها و شروح در کنار متن اصلی را فراهم کرد. توسعه نسخه ۳.۵ با اهداف مشخّصی صورت گرفت که از جمله مهمّ‌ترین آنها می‌توان به تجمیع منابع حدیثی عرضه‌شده در نرم‌افزار نور ۲.۵ و ترجمه‌های موجود در «گنجینه روایات نور»، افزودن منابع روایی جدید، گسترش شروح حدیثی، به‌ویژه شروح کتب اربعه و ارتقای قابلیت‌های فنّی همچون انتقال به محیط Word اشاره کرد.

ضرورت و هدف تولید

با وجود پیشرفت‌های چشمگیر در نسخه‌های پیشین نرم‌افزار جامع الأحادیث و موفّقیت‌های متعدّد آن در پاسخگویی به نیازهای پژوهشگران، کاربران عمومی و متخصّصان علوم اسلامی، با توجّه به اینکه نسخه ۳.۵ این نرم‌افزار در سال ۱۳۹۰ عرضه شده، نیاز به یک به‌روزرسانی جامع و همه‌جانبه در جهت بهره‌گیری از فنّاوری‌های نوین و بهبود محتوا، بیش‌ازپیش احساس می‌شود.

در طول این سال‌ها، تحوّلات زودهنگام در زمینه فنّاوری‌های دیجیتال و نیازهای پژوهشی جدید، لزوم ارتقای نرم‌افزار را به طور جدّی مطرح کرده است. کاربران امروز، از یک نرم‌افزار حدیثی، انتظاراتی فراتر از گذشته دارند. افزایش حجم داده‌های حدیثی، پیچیدگی‌های روش‌های جست‌وجو و نیاز به دسترسی سریع‌تر و دقیق‌تر به متون حدیثی و اطّلاعات مرتبط حدیث، همگی به‌عنوان عوامل اصلی به‌روزرسانی نرم‌افزار محسوب می‌شوند. از سوی دیگر، با توجّه به پیشرفت‌های روزافزون در زمینه تحلیل داده‌ها، هوش مصنوعی و جست‌وجوی پیشرفته، نیاز به ابزاری جامع و کارآمد که پاسخگوی مطالعات علمی و تحقیقاتی باشد، کاملاً ضروری است. بنابراین، نسخه چهارم نرم‌افزار به‌عنوان یک گام مهم در مسیر تحوّل و ارتقاء این نرم‌افزار محسوب می‌شود.

یکی از اهداف مهم در تولید این نرم‌افزار، تمرکز اصلی بر ارتقای محتوایی و فنّی، بهینه‌سازی قابلیت‌های پژوهشی و بهره‌گیری از فنّاوری‌های نوین است. این نسخه با گسترش منابع، بهبود دقّت در ارائه اطّلاعات حدیثی و افزودن امکانات تحلیلی پیشرفته، گامی مهم در آسان‌سازی پژوهش‌های حدیثی برداشته است.

معرّفی نرم‌افزار

در دنیای امروز، حدیث به‌عنوان یکی از منابع اصلی معارف اسلامی، نقشی اساسی در تبیین مفاهیم قرآنی و هدایت مسلمانان ایفا می‌کند. حفظ و انتقال این میراث عظیم علمی، نیازمند ابزارهای کارآمد و پیشرفته است. با توجّه به رشد فنّاوری‌های دیجیتال و نیاز به بهبود فرآیندهای پژوهشی، «جامع الأحادیث - نسخه 4»، به‌عنوان یکی از برترین ابزارهای پژوهشی حدیثی معرّفی می‌گردد.

این نرم‌افزار، یک برنامه پژوهشی پیشرفته در حوزه دانش حدیث شیعه است که با هدف گردآوری، سازمان‌دهی، جست‌وجو و تحلیل احادیث شیعه طراحی شده و به‌عنوان مرجعی قابل اعتماد در مطالعات حدیثی شیعه شناخته می‌شود.

الف. کتابخانه

کتابخانه جامع الأحادیث 4، مجموعه‌ای دیجیتال و جامع از منابع حدیثی است که با بهره‌گیری از ابزارهای پیشرفته و امکانات متنوّع، به پژوهشگران و محقّقان کمک می‌کند تا به‌راحتی به منابع مختلف حدیثی دسترسی پیدا کرده و پژوهش‌های خود را به‌طور مؤثّر و سازمان‌یافته انجام دهند.

این نرم‌افزار، علاوه بر مجموعه‌ای گسترده از منابع حدیثی، شروح و ترجمه‌ها، امکانات مختلف کتابخانه‌ای دیجیتال را نیز فراهم کرده است. از جمله این امکانات می‌توان به ابزارهای: کتاب‌شناسی، محدودکننده‌های جست‌وجو، فیش‌برداری و نمایه‌زنی اشاره کرد. همچنین، کاربران می‌توانند مجموعه‌های شخصی از منابع مورد نظر خود را ایجاد کرده و در آنها جست‌وجوهای دقیق‌تری انجام دهند. این ویژگی‌ها به کاربران کمک می‌کند تا تحقیقات خود را با دقّت و سرعت بیشتری پیش ببرند.

* دامنه محتوایی

«جامع الأحادیث 4»، با بهره‌گیری از مجموعه‌ای گسترده و متنوّع از منابع حدیثی، بستری جامع و کارآمد را برای پژوهشگران علوم اسلامی فراهم کرده است. در این نسخه، 742 عنوان کتاب و رساله در قالب 1655 جلد گردآوری شده که شامل بخش قابل توجّهی از منابع حدیثی شیعه و آثار مرتبط با آن است.

این مجموعه ارزشمند، شامل محتوای زیر است:

• - منابع حدیثی شیعه: شامل مذهب: امامیه، اسماعیلیه و زیدیه (عمدتاً تا قرن 5)، از دوران متقدّم تا قرن 14 هجری (زمان تألیف مستدرک الوسائل).
• -  کتب شرح حدیث: به تبیین و توضیح احادیث پرداخته‌اند.
• -  کتب ترجمه: شامل ترجمه‌های موجود در نسخه‌های پیشین نرم‌افزار و پایگاه جامع الأحادیث، به‌علاوه ترجمه‌هایی که برای نخستین‌بار در این نسخه ارائه شده‌اند.
• -  مصادر بحار الأنوار: شامل منابع: فقهی، کلامی، تاریخی و برخی منابع اهل‌سنّت که به‌عنوان مصادر حدیثی بحار محسوب می‌شوند.
• -  کتب حدیثی تألیف‌شده توسط محدّثان شیعه: حتّی اگر محتوای آنها شامل احادیث اهل‌سنّت باشد.
• -  برخی جوامع حدیثی معاصر: دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی هستند؛ مانند سنن النبی اثر علّامه طباطبایی و میزان الحکمة.
• -  کتب رجال ثمانیه: به بررسی احوال راویان حدیث می‌پردازند.
• -  کتب غریب الحدیث: به تبیین و توضیح واژگان دشوار و نامأنوس در احادیث اختصاص دارند.

این دامنه محتوایی گسترده، این محصول نور را به مرجعی بی‌نظیر برای پژوهش‌های حدیثی تبدیل کرده و امکان بررسی همه‌جانبه روایات را در اختیار محقّقان قرار می‌دهد.

* دامنه موضوعی منابع

یکی از ویژگی‌های جدید و ارتقاهای مهم نسخه چهارم نرم‌افزار «جامع الأحادیث»، بهبود دسته‌بندی موضوعی منابع است که جست‌وجو و دسترسی به احادیث در هر زمینه خاصّ را آسان‌تر و سریع‌تر می‌کند. این دسته‌بندی دقیق، به پژوهشگران و کاربران کمک می‌کند تا در هر موضوع علمی، به منابع مورد نظر خود دسترسی پیدا کنند و تحقیقات خویش را به‌صورت متمرکز و سازمان‌یافته انجام دهند.

دسته‌بندی موضوعی منابع حدیثی در نرم‌افزار «جامع الأحادیث - نسخه 4»، به شرح زیر است:

• * حدیث - فقه: روایات مرتبط با احکام شرعی و فقه اسلامی.
• * حدیث - تفسیر: احادیثی که در تفسیر آیات قرآن کریم به کار رفته‌اند.
• * حدیث - کلام: مشتمل بر منابعی که به گردآوری روایات اعتقادی و کلامی هستند.
• * حدیث - اخلاق: احادیث ناظر بر مباحث: اخلاقی، تربیتی و تهذیب نفس.
• * حدیث - تاریخ: مشتمل بر منابعی که به گردآوری احادیث تاریخی و حوادث مهم صدر اسلام پرداخته‌اند.
• * حدیث فضایل و مناقب: منابع حدیثی که مشتمل بر فضایل و مناقب پیامبر اکرم (ص) و اهل‌بیت (ع) می‌باشد.
• * حدیث - ادعیه و زیارات: منابعی که به گردآوری ادعیه، اعمال عبادی و زیارات مأثور پرداخته‌اند.
• * حدیث - حکم و مواعظ: شامل منابع حدیثی‌ای که به گردآوری احادیث قصار، حکم و مواعظ پرداخته‌اند.
• * حدیث - جوامع حدیثی: شامل مهمّ‌ترین مجموعه‌های متون روایی که احادیث را در موضوعات مختلف گردآوری کرده‌اند.
• * حدیث - طب: شامل روایاتی درباره اصول بهداشت، درمان و طب سنّتی اسلامی.
• * حدیث - علوم حدیث: منابعی که به مباحث تخصّصی: حدیث‌شناسی، رجال، درایه و اصطلاحات حدیثی پرداخته‌اند.

برای سهولت دسترسی به منابع ترجمه و شرح حدیث، این دو بخش نیز به صورت مستقلّ در دو دسته حدیث - ترجمه و حدیث - شرح، تفکیک شده‌اند.

تنوّع موضوعی منابع در «جامع الأحادیث - نسخه 4»، این امکان را فراهم می‌آورد که کاربران بر اساس نیازهای پژوهشی خود، به مجموعه‌ای دقیق و تخصّصی از احادیث در زمینه‌های مختلف دسترسی داشته باشند.

ب. حدیث‌پژوهی

حدیث‌پژوهی در نرم‌افزار «جامع الأحادیث 4»، مبتنی بر رویکرد حدیث‌محوری است؛ به این معنا که احادیث به‌صورت مستقلّ از ساختار کتاب و در قالب یک فهرست ارائه و سازمان‌دهی شده‌اند. در این ساختار، هر حدیث، دارای یک هویت خاصّ با شناسه یکتاست که امکان بازیابی دقیق، تحلیل سندی، محتوایی و داده‌کاوانه را فراهم می‌کند. این رویکرد، بستری مناسب و جذّاب برای بررسی‌های تخصّصی حدیثی ایجاد کرده و به پژوهشگران کمک می‌کند تا مستقیماً به متن و محتوای احادیث دسترسی داشته باشند و آنها را بر اساس موضوع، روایات یک معصوم خاصّ، سند و دیگر شاخص‌های پژوهشی تحلیل و مقایسه کنند. همچنین، امکان مشاهده شرح و ترجمه ذیل هر حدیث نیز فراهم شده است که به فهم بهتر و عمیق‌تر متون حدیثی کمک می‌کند.

این برگه، شامل چهار بخش اصلی با ویژگی‌های خاصّ و امکانات منحصربه‌فرد است:

1. فهرست احادیث

در این بخش، فهرستی از متن حدود 434 هزار حدیث از منابع مختلف، 245 عنوان کتاب موجود در کتابخانه به‌صورت حدیث‌محور و مستقلّ از ساختار کتاب، به‌صورت غنی‌سازی‌شده ارائه می‌شود. این فهرست بر اساس معیارهایی مانند احادیث یک معصوم خاصّ، احادیث مرتبط با معصوم خاصّ و... قابل محدودسازی هستند.

قابلیت‌های این فهرست عبارت‌اند از:

1. تخریج و گروه‌بندی احادیث هم‌متن:

این ابزار به شما این امکان را می‌دهد که با فعّال‌سازی کلید «گروه‌بندی» که به‌طور پیش‌فرض غیرفعّال است، احادیث دارای متن یکسان (مشابهت لفظی بیش از 80 درصد) را به شکل خودکار گروه‌بندی کنید. این ویژگی به کاربر کمک می‌کند تا نسخه‌های مختلف یک حدیث را مشاهده نماید و تکرارهای آن را شناسایی کرده، مقدّمات منبع‌یابی یک متن حدیثی را فراهم کند. علاوه بر این، می‌توان خطّ زمان یا سیر زمانی انتقال این متن حدیثی در منابع مختلف را مشاهده نمود. این ویژگی، امکان مقایسه اسناد مختلف یک متن حدیثی را فراهم می‌سازد و به فرآیند اعتبارسنجی حدیث کمک کرده، زمینه را برای تحلیل‌های دقیق‌تر فراهم می‌آورد.

2. ارائه قابلیت هوشمند جست‌وجوی معنایی:

جست‌وجوی معنایی احادیث، امکانی پیشرفته مبتنی بر هوش مصنوعی است که دسترسی به احادیث مرتبط با مفاهیم مورد نظر کاربر را بدون نیاز به تطابق لفظی فراهم می‌سازد. این ابزار با بهره‌گیری از تحلیل‌های معنایی عمیق، توانایی درک مفهوم مدّنظر کاربر را داشته و احادیث متناسب با آن را از میان حدود 400 هزار حدیث استخراج می‌کند. این قابلیت، به‌ویژه در مواردی مفید است که کاربر پرسشی موضوعی، ذهنی یا مفهومی دارد؛ امّا عبارت دقیق حدیث را در اختیار ندارد.

3. مشاهده آماری اطّلاعات احادیث:

این قابلیت به کاربران امکان می‌دهد که به‌صورت آماری و تحلیلی به بررسی تعداد و ویژگی‌های مختلف احادیث بپردازند. اطّلاعاتی مانند: تعداد احادیث در یک کتاب خاصّ یا در یک موضوع خاصّ، تعداد احادیث یک معصوم خاصّ و... ، به‌راحتی قابل دسترسی است.

4. امکان محدودسازی احادیث بر اساس:

• - کتاب: کاربران می‌توانند احادیث موجود در کتاب خاصّی را جست‌وجو و محدود کنند.
• - قرن مؤلّف کتاب: احادیث می‌توانند بر اساس زمان تألیف کتاب‌های مربوطه محدود شوند.
• - مذهب مؤلّف کتاب: کاربران می‌توانند احادیث را بر اساس مذهب مؤلّف کتاب محدود کنند.
• - احادیث و سخنان یک معصوم خاصّ: این ویژگی به کاربران اجازه می‌دهد که احادیث مربوط به یک معصوم خاصّ یا حتّی انبیا را به‌طور خاصّ محدود نمایند.
• ـ درباره معصوم خاصّ: این گزینه به کاربران امکان می‌دهد احادیثی را که درباره یک معصوم خاصّ - عمدتاً فضایل اهل‌بیت (ع) - روایت شده است، محدود کنند.

5. قابلیت مجموعه‌سازی احادیث:

کاربران می‌توانند بر مبنای تحقیقات فردی خویش، مجموعه‌های اختصاصی از احادیث را گردآوری و سازمان‌دهی نموده و متناسب با نیازهای پژوهشی خود به کار گیرند.

2. پرونده حدیث

پرونده حدیث، مجموعه‌ای جامع و ساختارمند از اطّلاعات مرتبط با یک حدیث است که شامل: اطّلاعات هویتی، محتوایی (توصیفی) و تحلیل داده‌ای می‌شود. پرونده حدیث، یک ابزار پژوهشی است که با ارائه اطّلاعات فوق، بدون دخالت‌دادن مبانی مختلف، مقدّمات ارزیابی اعتبار، تحلیل عمیق و بررسی ارتباطات میان احادیث را به کاربر ارائه می‌دهد.

پرونده حدیث، شامل سه موجودیت ذیل است:

1. اطّلاعات شناسنامه‌ای: شناسه یکتای حدیث، متن، منبع، عنوان باب و گوینده حدیث.
2. اطّلاعات محتوایی: ترجمه، شرح و اطّلاعات سندی (اسناد بازسازی و اطّلاعات روایان).
3. اطّلاعات تحلیلی و داده‌کاوانه:
• - اطّلاعات تحلیلی، شامل: تخریج و مشابهت‌یابی احادیث بر اساس روابطی مانند: احادیث هم‌متن (مشابهت لفظی بالای 80 درصد گروه‌بندی‌شده)، احادیث کل، احادیث جزء، مشابه لفظی (کمتر از 80 درصد) و مشابه معنایی است.
• - اطّلاعات داده‌کاوانه، شامل ارائه گراف شبکه‌های ارتباطی احادیث مبتنی بر رابطه جزء و کلّ است که می‌تواند به یافت روابط پنهان احادیث یاری رساند.

اینک دو نوع اطّلاعات فوق را به‌تفصیل توضیح می‌دهیم:

یک. اطّلاعات تحلیلی

این دست اطّلاعات، شامل تخریج و مشابهت‌یابی حدیث بر اساس روابط ذیل است:

* احادیث هم‌متن (هم‌گروه)

به احادیثی گفته می‌شود که از نظر ساختار زبانی و لفظی شباهت بسیار بالایی (حدود 80-90 درصد) به یکدیگر دارند و معمولاً دارای طول یکسانی‌اند. این احادیث از لحاظ متنی، رابطه «این‌همانی» داشته و متّحدالمتن محسوب می‌شوند. در این موارد، از اختلافات غیرمهم و جزیی غیرمخل به معنا، چشم‌پوشی شده است. به دلیل شدّت مشابهت و یکسان بودن متن، این احادیث در یک گروه قرار می‌گیرند و از سایر مرتبطات حدیث متمایز می‌شوند.

مثال:

• -  «أَبِي‌جَعْفَرٍ اَلْبَاقِرِ(ع)، فِی حَدِيثٍ: أَنَّ رَسُولَ‌اَللَّهِ(ص)، قَالَ لِعَلِي(ع): إِنَّمَا أَنْتَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى إِلاَّ أَنَّهُ لاَ نَبِي بَعْدِي.» (إثبات الهداة بالنصوص والمعجزات، ج۳، ص۵۹)
• -  «عَنْ أَبِي‌جَعْفَرٍ اَلْبَاقِرِ(ع)، فِی حَدِيثٍ: أَنَّ رَسُولَ‌اَللَّهِ(ص)، قَالَ لِعَلِي(ع): أَنْتَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى إِلاَّ أَنَّهُ لاَ نَبِي بَعْدِي.» (همان، ص۸۷)
• -  «عن جعفر بن محمد عن أبیه: أنّ رسول‌اللّه (ص)، قال لعلی: أنت منّی بمنزلة هارون من موسی إلاّ أنّه لا نبی بعدی.» (مناقب الإمام أمیرالمؤمنین علی‌بن‌أبی‌طالب (ع)، ج۱، ص۵۱۰)

مزایای تخریج و گروه‌بندی احادیث هم‌متن:

• -  هم‌افزایی و تسری اطّلاعات محتوایی: اطّلاعات ناقص یک حدیث با اطّلاعات موجود در احادیث هم‌گروه آن، تکمیل می‌شود. این امر، به دستیابی به درک جامع‌تر کمک می‌کند.
• -  منبع‌یابی: مقایسه نسخه‌های مختلف یک حدیث، به شناخت منابع و میزان اعتبار آن کمک کرده و امکان تحلیل دقیق‌تری از منبع اوّلیه حدیث را فراهم می‌آورد.
• -  فقه الحدیث عمیق‌تر: مطالعه نسخه‌های مختلف یک حدیث به‌طور هم‌زمان و مشاهده شرح احادیث هم‌گروه، به فهم دقیق‌تر معنای حدیث و مقصود اصلی آن یاری می‌رساند.
• -  تمرکز بر یک حدیث: امکان بررسی دقیق و متمرکز بر روی یک حدیث و نسخه‌های مختلف آن فراهم می‌شود و به پژوهشگر اجازه می‌دهد تمام جنبه‌های حدیث را بررسی نماید.
• -  مقایسه آسان: پژوهشگران می‌توانند به‌راحتی متن، سند و اطّلاعات جانبی (مانند ترجمه و شرح) نسخه‌های مختلف یک حدیث را با یکدیگر مقایسه کنند و به تحلیل‌های جامع‌تری دست یابند.

* احادیث کلّ و جزء (اعمّ و اخص)

- احادیث کل:

حدیثی است که از نظر الفاظ و ترتیب قرارگیری آنها، حدیث دیگری را به‌طور کامل در بر می‌گیرد و طول بیشتری نسبت به آن دارد؛ به‌عبارت‌دیگر، تمام الفاظ حدیث کوتاه‌تر (جزء)، با حفظ ترتیب، در این حدیث موجود است؛ امّا این حدیث (کل) علاوه بر آن، الفاظ دیگری را نیز شامل می‌شود.

مثال:

به‌عنوان نمونه، ارتباط دو حدیث ذیل با حدیث «أَبِي‌جَعْفَرٍ اَلْبَاقِرِ(ع)، فِی حَدِيثٍ: أَنَّ رَسُولَ‌اَللَّهِ(ص)، قَالَ لِعَلِي(ع): إِنَّمَا أَنْتَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى إِلاَّ أَنَّهُ لاَ نَبِي بَعْدِي (إثبات الهداة بالنصوص والمعجزات، ج۳، ص۵۹)، از نوع ارتباط کلّ (اعم) می‌باشد:

• - «سَعْدِ بْنِ أَبِي‌وَقَّاصٍ عَنْ أَبِيهِ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ‌اَللَّهِ(ص)، لِعَلِي(ع): أَنْتَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى إِلاَّ أَنَّهُ لاَ نَبِي بَعْدِي. قَالَ سَعِيدٌ: فَأَحْبَبْتُ أَنْ أُشَافِهَ بِهَا سَعْداً فَلَقِيتُ سَعْداً فَحَدَّثْتُهُ مَا حَدَّثَنِي بِهِ عامّرٌ؛ فَقَالَ: أَنَا سَمِعْتُهُ؛ فَقُلْتُ: أَنْتَ سَمِعْتَهُ؟ فَوَضَعَ إِصْبَعَهُ عَلَى أُذُنَيهِ وَ قَالَ: نَعَمْ وَ إِلاَّ فَاسْتَكتَا.» (عمدة عيون صحاح الأخبار في مناقب إمام الأبرار، ج۱، ص۱۳۰)
• - «هانئ بن أیوب الحنفی عن أبیه، قال: كنت أسمعهم یقولون: إنّ رسول‌اللّه (ص)، قال لعلی: أنت منّی بمنزلة هارون من موسی إلاّ أنّه لا نبی بعدی. فكنت أری أنّ كذّابی الشیعة هم الذین یقولون ذلك، فلقیت مجاهدا فقلت [له]: یا أباالحجّاج أ بلغك أنّ رسول‌اللّه (ص)، قال لعلی: أنت منّی بمنزلة هارون من موسی إلاّ أنّه لا نبی بعدی؟ فقال [مجاهد]: خرج رسول‌اللّه (ص) فی غزوة تبوك فخلّف علیا بالمدینة، فقال [علی]: أ تخلّفنّي؟ فقال: أ ما ترضی أن تكون منّی بمنزلة هارون من موسی إلاّ أنّه لا نبی بعدی. (مناقب الإمام أمیرالمؤمنین علی بن أبی‌طالب (ع)، ج۱، ص۵۲۰)

- احادیث جزء (اخص):

حدیثی است که از نظر الفاظ و ترتیب قرارگیری آنها، به‌طور کامل در حدیث دیگری (کل) وجود دارد و طول کمتری نسبت به آن دارد؛ به‌عبارت‌دیگر، تمام الفاظ این حدیث، با همان ترتیب، در حدیث بلندتر (کل) موجود است؛ امّا این حدیث (جزء)، الفاظ کمتری نسبت به حدیث اعمّ دارد.

مثال:

به‌عنوان نمونه، ارتباط دو حدیث ذیل با حدیث «أَبِي‌جَعْفَرٍ اَلْبَاقِرِ(ع)، فِی حَدِيثٍ: أَنَّ رَسُولَ‌اَللَّهِ(ص)، قَالَ لِعَلِي(ع): إِنَّمَا أَنْتَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى إِلاَّ أَنَّهُ لاَ نَبِي بَعْدِي» (إثبات الهداة بالنصوص والمعجزات، ج۳، ص۵۹)، از نوع ارتباط جزء (اخص) می‌باشد:

• - «عَلِي(ع)، قَالَ: قَالَ اَلنَّبِي(ص): أَنْتَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى.» (همان، ص۳۳)
• - «عَنِ اَلنَّبِي(ص) فِی حَدِيثٍ، قَالَ: إِنَّ عَلِياً(ع) مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى.» (همان، ص۸۶)

مزایای ارائه راوبط کلّ و جزء یک حدیث:

• - کمک به شناسایی قطعات یک حدیث تقطیع‌شده: با بررسی احادیث کلّ و جزء یک حدیث، می‌توان قطعات مختلف آن حدیث را که در منابع مختلف به‌صورت جداگانه نقل شده‌اند، شناسایی کرد.
• - کمک به بازسازی متن حدیث تقطیع‌شده: با کنار هم قراردادن قطعات شناسایی‌شده از طریق روابط اعمّ و اخص، می‌توان متن کامل حدیث تقطیع‌شده را بازسازی کرد.
• - ریشه‌یابی حدیث: شناسایی حدیث کل، به یافتن منبع اصلی حدیث جزء کمک می‌کند.
• - هم‌افزایی اطّلاعات: اطّلاعات احادیث اعمّ و اخص، نواقص اطّلاعاتی حدیث اصلی را تکمیل می‌کند.

* احادیث مشابه لفظی (هم‌مضمون)

به احادیثی گفته می‌شود که میزان شباهت لفظی آنها کمتر از 80 درصد باشد. این احادیث، اگرچه در مضمون و معنا اشتراک دارند، امّا از نظر: عبارات، ترتیب واژگان، ساختار جمله و انتخاب الفاظ، تفاوت‌های قابل ملاحظه‌ای دارند. در برخی موارد، ممکن است حذف، اضافه یا جابه‌جایی کلمات در آنها دیده شود؛ امّا همچنان ارتباط مفهومی قابل توجّهی میان آنها حفظ می‌شود. همچنین، در برخی موارد، این احادیث رابطه عموم و خصوص من‌وجه دارند؛ به این معنا که بخشی از یک حدیث در حدیث دیگر تکرار شده؛ امّا سایر بخش‌های آن، متفاوت است.

بنابراین، این احادیث، نه در دسته احادیث هم‌متن قرار می‌گیرند و نه در دسته احادیث جزء و کل، بلکه گروه مستقلّی از احادیث مرتبط محسوب می‌شوند که از نظر لفظی مشابهت کمتری دارند.

مثال:

به‌عنوان نمونه، ارتباط دو حدیث ذیل با حدیث «أَبِي‌جَعْفَرٍ اَلْبَاقِرِ(ع) فِی حَدِيثٍ: أَنَّ رَسُولَ‌اَللَّهِ(ص) قَالَ لِعَلِي(ع): إِنَّمَا أَنْتَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى إِلاَّ أَنَّهُ لاَ نَبِي بَعْدِي» (همان، ص۵۹)، از نوع ارتباط مشابهت لفظی یا مضمونی می‌باشد:

• - «رَفَعَهُ إِلَى عَبْدِاللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ‌اللَّهِ(ص) لِعَلِي(ع): أَنْتَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى وَ خَلَّفَهُ فِي أَهْلِهِ.» (عمدة عيون صحاح الأخبار في مناقب إمام الأبرار، ج۱، ص۱۳۶)
• - «اِبْنِ عَبَّاسٍ فِی حَدِيثٍ: أَنَّ اَلنَّبِي(ص) قَالَ لِعَلِي: أَ مَا تَرْضَى أَنْ تَکونَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى إِلاَّ أَنَّک لَسْتَ بِنَبِي؟ لاَ ينْبَغِي أَنْ أَذْهَبَ إِلاَّ وَ أَنْتَ خَلِيفَتِي.» (إثبات الهداة بالنصوص والمعجزات، ج۳، ص۲۲۶)

* احادیث مشابه معنایی

به احادیثی گفته می‌شود که در پیام و نتیجه نهایی مشابه هستند؛ امّا ممکن است از نظر: الفاظ، سبک بیان، مثال‌ها و حتّی جزئیات مطرح‌شده، تفاوت داشته باشند. این احادیث می‌توانند در طول متن، یکسان یا متفاوت باشند؛ به این معنا که ممکن است مفهوم یک حدیث در دیگری کاملاً انعکاس یافته باشد؛ امّا حدیث دوم ممکن است مفاهیم دیگری را نیز در کنار پیام اصلی خود گنجانده باشد.

شدّت شباهت معنایی در احادیث هم‌معنا ممکن است متغیر باشد؛ برخی احادیث تقریباً معادل یکدیگرند؛ درحالی‌که برخی دیگر اختلاف جزئی در مفاهیم فرعی دارند؛ ولی همچنان اصل پیام یکسان باقی می‌ماند. همچنین، گاهی این احادیث در سیاق‌های متفاوتی بیان شده‌اند؛ امّا همچنان ارتباط معنایی قوی میان آنها برقرار است.

مثال:

به‌عنوان نمونه، این دو حدیث با همدیگر مشابهت مفهومی و معنایی دارند:

• - «و قال (ع): إذا بلغک عن أخیک ما تکره، فاطلب له العذر إلی سبعین عذرا؛ فإن لم تجد له عذرا، فقل لنفسک: لعلّ له عذرا لا نعرفه.» (عوالم العلوم والمعارف والأحوال من الآیات والأخبار والأقوال، ج۲۰، ص۷۰۶)
• - «اُطْلُبْ لِأَخِيك عُذْراً فَإِنْ لَمْ تَجِدْ لَهُ عُذْراً فَالْتَمِسْ لَهُ عُذْراً.» (عیون الحکم والمواعظ، ج۱، ص۸۶)

در خصوص تحلیل تطبیقی دو روایت فوق باید گفت:

• - هر دو حدیث، پیام اصلی یکسانی دارند؛ مثل «لزوم یافتن عذر برای برادر دینی».
• - حدیث اوّل، طولانی‌تر است و به عدد ۷۰ اشاره دارد؛ درحالی‌که حدیث دوم، خلاصه‌تر بیان شده است.
• - این دو حدیث، از لحاظ لفظی، تفاوت دارند؛ امّا از لحاظ معنایی، یکسان هستند.

* احادیث هم‌باب

به مجموعه احادیثی اطلاق می‌شود که در یک کتاب خاصّ، ذیل یک باب مشخّص و در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند. این احادیث معمولاً از نظر موضوعی یا مفهومی به یکدیگر مرتبط بوده و در یک دسته‌بندی خاصّ توسط مؤلّف کتاب گردآوری شده‌اند.

معیار اصلی در تعیین احادیث هم‌باب، عبارت‌اند از:

• - این رابطه صرفاً در چارچوب یک کتاب خاصّ تعریف می‌شود؛ نه بین چند کتاب مختلف.
• - تمامی احادیث هم‌باب، در یک باب مشخّص که توسط مؤلّف کتاب تعیین شده، جای گرفته‌اند.
• - این رابطه، بدون در نظر گرفتن تشابه لفظی یا سندی میان احادیث، تنها بر اساس ساختار کتاب و دسته‌بندی مؤلّف آن شکل می‌گیرد.

* مأخذیابی ماشینی احادیث

- مأخذ حدیث: به حدیثی اطلاق می‌شود که به‌طور اوّلیه و در یک منبع اصلی (کتاب) نقل شده و منابع بعدی، با تصریح به آن منبع، حدیث را از آن نقل کرده‌اند. این رابطه، به‌صورت ماشینی و با توجّه به تصریح مؤلّف کتاب به منبع اوّلیه یا تصریح به کتاب آن منبع مشخّص می‌شود؛ به‌عبارت‌دیگر، اگر مؤلّف کتابی در متن کتاب خود تصریح کند که حدیثی را از کتاب دیگری یا از فلان مؤلّف نقل کرده، آن کتاب دوم به‌عنوان «فرع» و کتاب اوّل به‌عنوان «اصل» شناخته می‌شود.

- فرع از مأخذ: به حدیثی اطلاق می‌شود که در یک منبع ثانویه نقل شده و مؤلّف آن منبع، صریحاً به کتاب یا مؤلّف اصلی که حدیث را ابتدا آورده است، ارجاع داده باشد. در این رابطه، به حدیثی که در منبع اوّلیه آمده، مأخذ حدیث اطلاق شده است و به حدیثی که در منبع ثانویه (با ارجاع به منبع اوّلیه) آمده، «فرع از مأخذ» اطلاق شده است.

مثال:

وسائل الشیعة، تصریح می‌کند که حدیثی را از محمد بن یعقوب کلینی یا به‌طور مشخّص از کتاب الکافی نقل کرده است. بنابراین، به کتاب الکافی، «مأخذ حدیث» و به وسائل الشیعة، «فرع از مأخذ» اطلاق می‌شود.

معیار مأخذیابی حدیث:

- تصریح به منبع اوّلیه: در متن سند منبع ثانویه، باید به‌صراحت نام منبع یا مؤلّف آن ذکر شده باشد که حدیث از منبع دیگری نقل شده است.

این فرایند به‌صورت خودکار و با استفاده از پردازش ماشین‌های هوشمند انجام شده است و ممکن است در موارد نادری، دچار خطا شده باشد.

علاوه بر این، روش‌های دقیق‌تری برای منبع‌یابی احادیث وجود دارد که عمدتاً به تحلیل اسناد حدیثی، بررسی زنجیره راویان و سایر عوامل مرتبط وابسته‌اند. بااین‌حال، توسعه چنین روش‌هایی، نیازمند تبیین مبانی تخصّصی علمی، طراحی الگوریتم‌های مناسب و ایجاد زیرساخت‌های فنّی پیشرفته است که می‌تواند به‌عنوان چشم‌اندازی برای بهبود فرآیند منبع‌یابی مطرح شود.

مزایای مأخذیابی ماشینی احادیث:

• - کمک به منبع‌یابی دقیق‌تر احادیث: مشخّص می‌شود که یک حدیث از چه منبعی نقل شده و ریشه اصلی آن چیست.
• - درک سیر نقل حدیث در منابع مختلف: می‌توان خطّ سیر و تاریخچه انتقال یک حدیث را در منابع حدیثی بررسی کرد.
• - اعتبارسنجی آسان‌تر احادیث: با مقایسه اصل و فرع حدیث، می‌توان تغییرات احتمالی در متن یا سند حدیث را شناسایی کرد.

دو. اطّلاعات داده‌کاوانه

اطّلاعات داده‌کاوانه، به ارائه گراف شبکه ارتباطی احادیث (مبتنی بر رابطه کلّ و جزء) می‌پردازد. این قابلیت، امکان نمایش شبکه ارتباطی احادیث بر اساس رابطه کلّ و جزء را فراهم می‌کند. در این شبکه، گروه‌های احادیث هم‌متن (هم‌گروه) با یکدیگر مرتبط می‌شوند؛ نه تک‌احادیث مستقلّ. ابتداء احادیث مشابه از نظر لفظی (بیش از 80 درصد شباهت) در یک گروه هم‌متن تجمیع شده و سپس، این گروه‌ها در قالب روابط کلّ و جزء به هم متّصل می‌شوند.

برای مثال، اگر گروه «الف» شامل 5 حدیث هم‌متن باشد و به‌عنوان حدیث کلّ شناخته شود، این گروه به گروه «ب» که دارای 6 حدیث هم‌متن است و دربردارنده بخشی از متن گروه «الف» می‌باشد، به‌عنوان حدیث جزء متّصل خواهد شد.

* مزایای اطّلاعات داده‌کاوانه

• - بررسی دقیق‌تر و ساختاریافته‌تر روابط میان احادیث.
• - شناسایی و ارتباط‌دهی قطعات حدیثی پراکنده در منابع مختلف.
• - کمک به بازسازی متون حدیثی تقطیع‌شده.
• - کمک به منبع‌یابی و تشخیص منابع اوّلیه احادیث با بررسی ارتباطات متنی میان گروه‌های حدیثی.

با این حال، تشخیص ماشینی این روابط، چالش‌هایی را به همراه دارد؛ از جمله: ابهام در تعیین میزان اشتراک متن میان گروه‌های احادیث، اختلاف نسخه‌های حدیثی و امکان وجود تغییرات جزئی در نقل‌های مختلف. این مسائل، نیازمند بهینه‌سازی مداوم الگوریتم‌های پردازش و تحلیل متن هستند تا دقّت و کارایی این قابلیت افزایش یابد.

3. مقایسه منابع حدیثی

قابلیت مقایسه منابع حدیثی، یک ابزار کمک‌پژوهشی است که امکان تحلیل و مقایسه احادیث یک کتاب با سایر کتب یا مجموعه‌های حدیثی را فراهم می‌کند. پژوهشگران می‌توانند روابط متنی و محتوایی احادیث را بررسی کرده و میزان تشابه لفظی، ارتباط کلّ و جزء و مشابهت معنایی را تحلیل کنند. این ابزار همچنین، امکان مقایسه یک مجموعه حدیثی با یک کتاب یا با مجموعه‌ای دیگر را فراهم می‌کند. مجموعه‌های حدیثی می‌توانند بر اساس انتخاب کاربر از میان چند کتاب یا مجموعه‌های اختصاصی ساخته‌شده در بخش مجموعه‌سازی احادیث تنظیم شوند و مقایسه میان آنها بر اساس روابطی مانند احادیث هم‌متن (هم‌گروه)، کلّ و جزء و مشابه لفظی و معنایی انجام شود.

* مزایای مقایسه منابع حدیثی

- بررسی میزان اخذ یک کتاب از کتاب دیگر

با استفاده از این قابلیت، می‌توان میزان اقتباس یک منبع حدیثی از کتابی دیگر را ارزیابی کرد و مشخّص کرد که چه مقدار از محتوای آن از منابع پیشین برگرفته شده است. این امر به پژوهشگران در بررسی میزان وابستگی منابع حدیثی به یکدیگر یاری می‌رساند.

- بررسی مشترکات محتوایی میان کتب حدیثی

این ابزار به پژوهشگران کمک می‌کند تا احادیث مشترک میان دو یا چند کتاب را شناسایی کرده و میزان هم‌پوشانی محتوایی آنها را تحلیل کنند. این امر می‌تواند نشان دهد که کدام منابع حدیثی بیشترین شباهت را به یکدیگر دارند و چگونه احادیث میان آنها جریان یافته است.

- بررسی متفرّدات حدیثی یک کتاب

با مقایسه احادیث یک کتاب با سایر احادیث موجود در پایگاه داده، می‌توان احادیثی را که فقط در یک منبع خاصّ وجود دارند (مقدّمه شناسایی متفرّدات حدیثی)، شناسایی کرد. این ویژگی در بررسی روایات نادر و تحلیل اعتبار آنها، کاربرد دارد.

- تحلیل سیر نقل و تحوّلات حدیث در منابع گوناگون

این قابلیت به پژوهشگران کمک می‌کند تا سیر تغییر و تحوّل احادیث را در طول زمان و در منابع مختلف دنبال کرده و درک بهتری از شیوه نقل و استناد به احادیث در مکاتب حدیثی مختلف داشته باشند.

- کمک به پژوهش‌های تطبیقی

پژوهشگران می‌توانند احادیث یک کتاب را با مجموعه‌های حدیثی مختلف مقایسه کرده، روند استناد به احادیث را در مکاتب مختلف اسلامی تحلیل کنند.

* نکته مهم

این قابلیت به‌عنوان یک ابزار کمک‌پژوهشی طراحی شده و به‌طور خودکار فرآیندهای علمی مانند استخراج منابع اوّلیه، تحلیل دقّت نقل‌ها یا کشف متفرّدات حدیثی را انجام نمی‌دهد؛ بلکه این امکان را فراهم می‌کند تا کاربر بتواند این تحلیل‌ها را سریع‌تر و بهتر انجام دهد. در واقع، این ابزار روند پژوهش حدیثی را برای حدیث‌پژوهان تسهیل نموده، دستیابی به نتایج دقیق را تسریع می‌کند.

4. فهارس تخصّصی

در این قسمت، کاربران می‌توانند بر اساس فهرست‌های تخصّصی همچون اسامی: اشخاص، مکان‌ها، انبیا، قبایل، مذاهب و سایر موجودیت‌های معنادار و ارزشمند موجود در متن احادیث، جست‌وجوی خود را محدود و هدفمند کنند. این فهارس با استخراج مفاهیم کلیدی از متن احادیث، مسیر دسترسی به محتوای مرتبط را ساده‌تر می‌سازند. برای این دسته نیز یک فَست اختصاصی فراهم شده است که به کاربران امکان می‌دهد احادیث را با توجّه به انتخاب هر موجودیت یا واژه خاصّ، فیلتر کرده و مجموعه‌ای متمرکز از احادیث مرتبط را مشاهده کنند.

نوآوری و ارتقاء در «جامع الأحادیث ۴»

• * ارتقاء و بهبود رابط کاربری.
• * ارتقاء و افزایش تعداد منابع کتابخانه.
• * ارائه دسته‌بندی موضوعی منابع.
• * ارائه ابزارهای تخصّصی حدیث‌پژوهی با امکانات:
• - ارائه فهرستی بالغ بر 430 هزار حدیث به صورت حدیث محور با ارائه قابلیت‌های: تکرارگیری، تخریج و گروه‌بندی احادیث هم‌متن؛ ارائه سرویس هوشمند جست‌وجوی معنایی (به صورت برخط)؛ مشاهده آماری اطّلاعات احادیث؛ امکان محدودسازی فهرست احادیث بر مبنای «احادیث و سخنان یک معصوم خاصّ» و «درباره معصوم خاصّ».
• - ارائه پرونده احادیث: امکان مشاهده: ترجمه، شرح، اطّلاعات سندی، احادیث هم‌متن، احادیث مرتبط و گراف روابط یک حدیث خاصّ.
• - امکان مقایسه احادیث یک کتاب با کتاب یا مجموعه حدیثی دیگر مبتنی بر مشابهت احادیث.
• - ارائه فهارس تخصّصی: الفاظ و موجودیت‌های ارزشمند استخراج‌شده از متن احادیث، مانند: اشخاص، انبیا، ملائکه، مکان‌ها و... .

ج. چشم‌انداز

چشم‌انداز نرم‌افزار جامع الأحادیث، حفظ شتاب پیشرفت و ارتقاء آن در دو زمینه «محتوایی» و «فنّاورانه» است؛ تا به ابزاری مفید و کارآمد برای پژوهشگران حوزه حدیث شیعه تبدیل شود. هدف این نرم‌افزار، فراهم‌آوردن امکاناتی برای جست‌وجو، تحلیل و مقایسه متون حدیثی با دقّت بالا و سرعت بیشتر است. تلاش بر این است که کاربران بتوانند به‌راحتی ارتباطات معنایی، سندی و محتوایی میان احادیث را شناسایی کنند و در روند تحقیقاتی خود از آن بهره‌مند شوند.

همچنین، این نرم‌افزار به‌طور مداوم در حال گسترش منابع و بهبود قابلیت‌هاست؛ تا همواره به نیازهای پژوهشگران پاسخ دهد و آنها را در تحلیل‌های دقیق‌تر یاری کند. یکی از اهداف مهم آن، غنی‌سازی اطّلاعات موجود در احادیث و ارائه آن به کاربران به شکل منسجم و دقیق است که به پژوهشگران کمک می‌کند تا دیدگاه جامع‌تری از متون حدیثی پیدا کنند. علاوه بر این، ارائه یک دانشنامه دیجیتال جامع از احادیث شیعه به‌عنوان مرجع اصلی، به افزایش دسترسی به منابع معتبر و متنوّع کمک خواهد کرد.

چشم‌اندازهایی که برای آینده این نرم‌افزار در نظر گرفته می‌شود، عبارت‌اند از:

• * ارتقاء و گسترش پایگاه داده‌ای منابع حدیثی شیعه؛
• * ارتقاء در غنی‌سازی اطّلاعات موجود در پرونده احادیث؛
• * افزایش سرعت و دقّت در جست‌وجو و فیلتر اطّلاعات حدیثی؛
• * افزایش و ارتقاء امکانات و ابزارهای پژوهشی جهت تحلیل‌های حدیث‌پژوهی؛
• * به‌روزرسانی پیوسته محتوایی و فنّاورانه نرم‌افزار.
  

پی نوشت:

* مدیر گروه علمی «حدیث و رجال» مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.