کلیدواژگان: پژوهش گری رقمی، علوم اسلامی رقمی، رقمی سازی، سواد رقمی، سواد اطلاعات، سامانه های پژوهشی، چرخه پژوهش گری رقمی.

توجه: در این مقاله، به جای واژه «دیجیتال: Digital»، از جایگزین فارسی آن، یعنی «رقمی» استفاده نموده‌ایم.

درآمد

می‌توان گفت امروزه اینترنت، جزء جدایی ناپذیر از حیات دانشگاهی است. دانشکده ها و دانشجویان برای ارتباطات میان شخصی، دسترسی به منابع اطلاعاتی در حمایت از پژوهش و آموزش، دسترسی به منابع مدیریتی، سرگرمی و کارهای روزمره، مانند: دریافت راهنمایی، فرهنگ لغت و یافتن شماره تلفن، و نیز رزرو رستوران، از اینترنت سود می‌جویند.

با شیوع اینترنت و افزایش پهنای باندها، تعداد محتوا و تنوع موضوعات آن نیز افزایش یافت. از این رو، هرگونه محتوا، از سوی هر شخصی با سطح آگاهی و سواد مختلف در عرصه وب، جای گرفت. به همین سبب، بسیاری از محتواهایی که در شبکه سراسری اینترنت جای دارد، بیانات غیرقابل اعتماد است که شامل مباحث افراد در وبلاگ ها و تالارهای گفت و گو، تبلیغات و درد دل های سیاسی و اعتقادی است (Borgman 2007, 1).

اما بخش اصلی محتواهای برخط، به گونه عمده برای پژوهش گری ارزشمند است؛ زیرا: روزنامه ها از سراسر جهان، عمدتاً به صورت رایگان در اینترنت منتشر می شود، دسترسی به خبرهای فوری سریع‌تر و از دیدگاه های متنوع تر، به سرعت انجام می شود و نشریات علمی غالباً به شکل برخط، پیش از انتشار کاغذی در دسترس است، نسخه پیش از انتشار مقالات به شکل برخط در دسترس است، سازمان های دولتی، مؤسسات پژوهشی، بنیادهای خصوصی و دیگر نهادها، معمولاً گزارش های خود را تنها در اینترنت نشر می دهند. اگر این اسناد به شکل چاپی در دسترس بود، خواندن آن بسیار با تأخیر و هزینه بالا انجام می شد. بسیاری از شکل های محتوا، مانند طرح های متحرک و پایگاه دادگان تعاملی و نظایر آن، تنها در قالب رقمی وجود دارند.

فناوری، در حال تغییر دادن پژوهش گری و آموزش از طریق دسترسی برخط به اطلاعات، دادگان، ابزارها و خدمات است. ساخت چارچوب فناورانه و خدمات وابسته، سال ها زمان برده است؛ امّا پیشرفت، به خوبی در حال انجام است. دولت‌ها، سازمان‌های مالی پژوهش و صنایع خصوصی، سرمایه‌گذاری کلانی در فناوری‌های مبتنی بر اینترنت انجام می‌دهند.

ما در دوران اطلاعات و دوران رقمی زندگی می کنیم و اصطلاح دوران رقمی، به این امر اشاره دارد که اقتصاد جهانی ما از تولید کالاهای فیزیکی به تمرکز بر طبقه بندی و بازیابی اطلاعات، تغییر جهت داده است.

بسیاری از ما خاطراتی شیرین از فهرست سازی منابع مطلوب، از نمایه سازی های سخت و جستجوی در راهروهای کتابخانه های کوچک و غبار گرفته برای نشریات بایگانی شده داریم. در گذشته، هنگامی که در کتابخانه ای به مقالات دسترس می یافتیم، گاه مجبور می شدیم از آنها رونوشت تهیه کنیم و حاصل پرس و جویمان، انبوهی از کاغذها بود که باید به خانه می بردیم. دوران رقمی، مزیت دیگری پیش می نهد و آن، نشر برخط مقالات پیش از چاپ کاغذی آنهاست.

به هر روی، فناوری رقمی تأثیری قوی بر شیوه پژوهش گری و به اشتراک گذاردن پژوهش ها در حوزه علوم انسانی داشته است. همین که متنی رقمی سازی شود، ساده ترین جست و جو، کاربران را به آن متن می رساند و آنها می توانند به سادگی متن را مطالعه کنند. رسانه الکترونیک حالتی نوین از نشر و شیوه ای تازه از اندیشیدن درباره متون را گشوده است. محققان می توانند اطلاعات را به شیوه ای که بسیار متفاوت از نسخه چاپی است، کسب، استفاده و توزیع کنند.

دسترسی گسترده بدون محدودیت جغرافیایی یا نیاز به تعلق داشتن به مؤسسه یا سازمان دانشگاهی خاص، پژوهشگران در حوزه علوم انسانی را در ایفاء کردن نقشی متفاوت و جدید در زندگی دانشجویان، پژوهشگران حرفه ای و کاربران عمومی یاری خواهد کرد. ابزارها و فناوری هایی که پژوهشگران در حوزه علوم انسانی برای کار با متون الکترونیکی طراحی کرده اند، به کاربران در پرسش و پاسخ مسائلی درباره متون یاری خواهد کرد (wikipedia 2017).

علوم انسانی رقمی

هنر و علوم انسانی، به گونه سنّتی در شیوه پیگیری و ایجاد دانش و فهم، عالمی جدا از علوم تجربی و فناوری دارد. از این رو، اصطلاح معروف «دو فرهنگ» در میانه قرن بیستم از سوی سی.پی.اسنو (C.P.Snow) برای توصیف شکاف عمیق میان این حوزه های موضوعی ابداع شده و هنوز هم مطرح است. حکمرانی سازمان دهی رشته ها در دانشگاه ها و بیشتر یافته های پژوهش های ملی ادامه دارد؛ هر چند در پایان قرن بیستم، محیط رقمی تغییرات عمده در اقتصاد دانش ایجاد کرده است و در نتیجه، علوم انسانی به شکل غیر منتظره و غیر اجباری به عرصه روابط نزدیک با فناوری پرتاب شد.

اتحاد میان پژوهش های علوم انسانی و فناوری اطلاعات که با اصطلاح های «علوم انسانی رقمی»، «رایانش علوم انسانی» و «پژوهش الکترونیکی» نشان دار شده، قلمرو شناخته شده در تنش میان شیوه های کهنه و نو در کارهای دانشگاهی است. نوع نوینی از مراکز پژوهش در حال رشدند و موضوعات پژوهشی نو در حال پیدایی است و زبان کاملاً جدیدی در حال گسترش است.

به صف شدن سکوها، برنامه ها، فناوری ها و ابزار که همه تحت سرفصل «رقمی» گسترش یافته اند، به شکل دراماتیکی شیوه ای در علوم انسانی کار می شود. در چگونگی انجام پژوهش، گردآوری اطلاعات، سازمان دادن، تحلیل و تأویل آن و نشر یافته های تحقیق، تغییر ایجاد کرده است.

بسیاری از پژوهشگران علوم انسانی معتقدند علوم انسانی رقمی، همچون روشی است که ابزار و قدرت رایانش را به یاری گرفته تا بر آثار سنّتی علوم انسانی تأثیر بگذارد. دانشمندان علوم رایانه، علوم انسانی رقمی را به مثابه مطالعه اینکه چگونه شکل الکترونیک، رشته هایی را که در آن استفاده می شوند، متأثر می کنند و کدام یک از این رشته ها باید در دانش رایانش ما سهیم باشند (Gold 2012, 3).

بر پایه نظر محققان، کشف، یکپارچگی، کاربرد و آموزش چهار جنبه اصلی از پژوهش گری اند. رشد رسانه های رقمی، به این معناست که حوزه های اصلی پژوهش گری به نوبه خود، گسترش و پیشرفتشان را مرهون اشتراک گذاری بی انتهای محتواهای رقمی باشند.

محققان در همه حوزه ها از اطلاعات معتبر، ابزارها و خدمات برخط سود می جویند و پرسش های نو می کنند، نوع نوینی از محصولات پژوهشگرانه خلق می کنند و به مخاطبان تازه دست می یابند. اینترنت، در مرکز شالوده اطلاعاتی پژوهشگرانه پیشرفته واقع شده است تا پژوهش مشارکتی داده و اطلاعات انبوه توزیع شده را آسان کند. این پیشرفت ها در محیط اجتماعی و سیاسی که به سرعت در حال تحول است، مانند تناوب روابط میان پژوهشگران، ناشران، کتابداران، دانشگاه ها، سازمان های مالی، بازرگانی ها و دیگر ذی نفعان وجود دارد. پژوهش گری در علوم، علوم اجتماعی و علوم انسانی، در حال دگرگونی است؛ اما در مقیاس های گوناگون و شیوه های متفاوت.

علوم اسلامی و فضای رقمی

پژوهش گری در این حوزه علوم اسلامی نیز با توجه به عرصه و گستره ای که برای علوم اسلامی تعریف شده است، مستلزم روش ها و ابزار گوناگون بوده است.

با نگاهی به پژوهش های علمای گذشته اسلامی، می توان رویکردهای آنان در انجام پژوهش و ابزارهایی را که برای این کار استفاده می کردند، باز شناخت. مسلم است که دانشمندان علوم اسلامی، مانند دیگر متخصصان علم، متناسب با پیشرفت فنون در هر دوره، از ابزارهای آن دوره برای پژوهش بهره می بردند. رواج ابزارهای نگارش متون و سیر تطور آن در ادوار مختلف، ابزارهایی برای چاپ سنگی و نیز پیدایی ماشین چاپ، هر یک در سرعت نشر اطلاعات و به تبع آن، افزایش دانایی، نقش پر رنگی ایفاء کرده اند. رایانه، ابزارها و فناوری های مرتبط با آن، تأثیر شگرف تری در قیاس با دیگر ابزارها بر پژوهش های علوم اسلامی داشته اند.

مدعای این نوشته، آن است که با پیدایی فنون و ابزارهای رقمی، پژوهش گری علوم اسلامی نیز دگرگون شده است.

در روزگار حاضر، با پیدایی رایانه ها و نیز شبکه جهان گستر اینترنت، پژوهش و پژوهش گری نیز از آن متأثر شد و از این فناوری ها برای سرعت بخشیدن و آسان سازی کارها و نیز نشر و نگهداری تنایج تحقیق سود جستند.

بسیاری از محققان برآن اند که نوآوری های بزرگ یا اختراعات، به ویژه اینترنت، از سوی اجتماع پذیرفته شده، بر ساختار مغز انسان تأثیر گذاشته است و شاید این تغییر، همواره مثبت نباشد و به بهتر شدن کارکرد مغز نینجامد. مطمیناً، اینترنت از طریق کارکردهای شبکه ای و قابل حمل کردن اطلاعات، شیوه یابش اطلاعات و نیز شیوه های ارتباط آنها را تغییر داده است. اگر ساختار مغز انسان به سبب فناوری های نوین در حال تغییر است و یافتن اطلاعات و برقراری ارتباطات در حال دگرگونی است، پس، تغییر شیوه یادگیری دانشجویان و آنچه آنها می آموزند نیز تغییر خواهد کرد.

از این روی، می توان گفت برای استفاده از دانش روز و نیز نشر نتایج پژوهش، دانشمندان علوم اسلامی، افزون بر تبحر در تخصص های موضوعی خود، نیازمند آگاهی از فنون رقمی نیز هستند.

مزایای پژوهش گری رقمی

- دسترسی به منابع معتبر و کمیاب علمی بدون محدودیت مکانی و زمانی: پژوهشگران با استفاده از امکانات رقمی می توانند بدون نیاز به خارج شدن از منزل، با سهولت و سرعت به متون دلخواه دسترسی داشته باشند.

- سرعت در یابش اطلاعات دلخواه: در محیط رقمی، پژوهشگران می توانند با استفاده از موتورهای جست و جو، کتاب های حجیم و مجلدات گوناگون آن را در چند لحظه بکاوند و اطلاعات مطلوب خود را بیابند.

- سهولت در سامان دادن به منابع و نکته های استخراج شده: پژوهشگران می توانند با استفاده از ابزارهای رقمی، نکته های استخراج شده از متون گوناگون را در نظام های مطلوب سامان بخشند و در نگارش سند پژوهش از آنها با سهولت و دقت بیشتر استفاده کنند.

- سهولت در نگهداری منابع رقمی: از معضلات پژوهشگران در گذشته، گردآوری و نگهداری از منابع و کتاب های قطور و چندین جلدی بود. با استفاده از منابع رقمی، می توان منابع چندین کتابخانه بزرگ را در یک رایانه همراه جای داد و با سرعت و سهولت از همه آنها استفاده کرد.

- ارتباط با پژوهشگران هم رشته: با استفاده از امکاناتی که فضای رقمی در اختیار پژوهشگران گذاشته، محققانی از هر نقطه جهان می توانند بدون نگرانی از بُعد مکانی و مرزهای جغرافیایی با همدیگر تعامل داشته باشند و طرح های پژوهشی را اجراء کنند.

- سهولت تولید دانش و رشد مطالعات میان رشته ای: فضای رقمی فرصتی فراهم کرده است که با رقمی شدن متون و منابع علمی، امکان تولید دانش سرعت یابد و دانشمندان رشته های گوناگون علمی، همکاری بیشتری با هم داشته باشند. ایجاد شدن مباحثی مانند: پردازش زبان طبیعی، هوش مصنوعی و نظام های خبره در رجال، محصول رشد فضای رقمی است.

شیوه تحقیق در پژوهش گری رقمی

برای آنکه بتوانیم تمایز شیوه پژوهش گری سنّتی را با پژوهش گری رقمی بازشناسیم، شاید مناسب باشد که گام های پژوهش سنّتی را برشمریم و آنگاه با بیان مراحل پژوهش رقمی، تمایز آنها را آشکار سازیم.

گام های انجام پژوهش سنّتی به گونه معمول، به این شکل است:

• - تعیین و مفصل بندی پرسش پژوهش (صورت بندی فرضیه تحقیق)؛
• - تعیین منابع اطلاعات در قالب ها و انواع گوناگون؛
• - داوری درباره گستره طرح پژوهشی؛
• - آشکار کردن پرسش پژوهش بر پایه ماهیت و پهنه اطلاعات در دسترس و پارامترهای طرح پژوهشی؛
• - گزینش مناسب ترین روش بررسی (جستارها، مصاحبه، مشاهدات)، و ابزارهای پژوهش (نمایه های دوره ای، پایگاه دادگان، وب سایت ها)؛
• - طرح ریزی طرح پژوهش؛
• - بازیابی اطلاعات؛
• - اصلاح راهبرد جست وجوی در صورت نیاز؛
• - نگارش و سازمان دهی نکات مفید و پیگیری منابع؛
• - ارزیابی منابع با استفاده از معیارهای مناسب؛
• - ترکیب، تحلیل و یکپارچه سازی منابع اطلاعاتی و دانش اوّلیه؛
• - تغییر فرضیات در صورت نیاز؛
• - استفاده مؤثر اطلاعات برای اهداف خاص؛
• - فهم مسائلی مانند سرقت علمی، مالیکت اطلاعات و هزینه های اطلاعات؛
• - استناد درست و اعتبار دادن به منابع پژوهش.

چنان که گفته شد، روش انجام پژوهش های علوم اسلامی در عصر رقمی دگرگونی عمده یافته است و هم از دید مراحل انجام پژوهش و هم کیفیت و کمیت انجام کارها، در قیاس با شکل سنّتی آن تغییرات بسیار دارد.

در پژوهش گری رقمی، محققان برای یافتن موضوع پژوهش، از نظام های پیشنهاد موضوع بهره می جویند، برای یافتن منابع درباره موضوع، از موتورهای جست وجو، کتابخانه های رقمی برخط یا برون خط استفاده می کنند، منابع گردآمده را با استفاده از نظام های سامان دهی رقمی سامان می بخشند، نکات برداشت شده از منابع را در سامانه های الکترونیک نکته نگار، ثبت و نظم بخشی می کنند و نیز ارجاعات و استناددهی پژوهش خود را با استفاده از سامانه های خودکار مدیریت استنادات و ارجاعات انجام می دهند.

بنابراین، در دوران رقمی، پژوهشگران علوم اسلامی، برای بهره مندی از سودمندی های ابزارهای رقمی، لازم است با شیوه پژوهش گری رقمی آشنا شوند و مهارت های به کارگیری این ابزارها را در پژوهش کسب کنند.

مهارت ها و نگرش هایی که برای مهار رسانه های نوین رقمی برای آموزش و پژوهش در دوران رقمی نیاز است، گسترش بسیاری از مهارت های سنّتی، لکن با افزونه های پیچیده، از مهارت های نوین و تغییر در نگرش هاست. این مهارت ها و فهم های نوین، اغلب در زمینه ای رخ می دهد که کاملا از سنّت های مبتنی بر بافتار سنّت چاپی متمایز است.

پژوهشگران لازم است با مهارت های نو و روش های متفاوت، از تعامل با اطلاعات و ارتباطات آشنا شوند.

«سواد اطلاعات» که یکی از مهارت های لازم در پژوهش گری رقمی به شمار می رود، عبارت از مجموعه ای از توانایی هاست که پژوهشگران در تشخیص نیاز اطلاعاتی و توانایی برای یافتن، ارزیابی و استفاده مؤثر از آن برای حلّ مسأله هایی که در پیش رو دارند، نیازمند آن اند؛ به عبارت دیگر، کسی در عصر اطلاعات باسواد شمرده می شود که بتواند ماهیت نیاز اطلاعاتی را تشخیص دهد، به اطلاعات مورد نیاز به گونه مؤثر و کارا دست یابد، آنها را با نگاه نقادانه ارزیابی کند، از اطلاعات به شکل مؤثر برای تحقق اهدافش استفاده کند و مسائل اجتماعی، حقوقی و اقتصادی درباره استفاده از اطلاعات و دستیابی ها و استفاده های اخلاقی و قانونی از اطلاعات را بفهمد. سواد اطلاعاتی در محیط رقمی که منابع اطلاعاتی همگام با رشد سریع فناوری ها تکثیر می شود، اهمیتی روزافزون دارد؛ زیرا با پیچیده تر شدن محیط، افراد با انتخاب های اطلاعاتی گوناگون و فراوان مواجه خواهند بود.

اصطلاح «سواد رقمی» نیز از دیگر مهارت های لازم در پژوهش گری رقمی است. سواد رقمی، مجموعه ای از شایستگی هایی است که برای مشارکت کامل در جامعه دانش ضروری خواهد بود. این شایستگی ها، شامل: دانش، مهارت و رفتارهایی که دربردارنده استفاده مؤثر از ابزارهای رقمی مانند: رایانه های رومیزی، نوت بوک، تبلت و تلفن هوشمند، برای اهداف ارتباطی و پژوهشی است. در واقع، سواد رقمی، توانایی برای استفاده از فناوری های اطلاعات و ارتباطات برای یافتن، ارزیابی، ایجاد و نشر اطلاعات است که لازمه آن، شناخت و مهارت فنی است.

نخستین موج از برخورد علوم اسلامی با رایانه، تبدیل منابع چاپی به رقمی و گسترش ابزارهایی برای آسان سازی کارهای امر پژوهش بود. این فعالیت ها بیشتر بر ساخت پیکره های متنی، ایجاد استانداردهایی برای کُدگذاری متن و ساخت پایگاه های دادگانی که بتواند با ایجاد متون ماشین خوان تحقیقات علوم اسلامی را آسان تر از پیش کند، استوار است؛ همانگونه که کتابداران و متخصصان اطلاعات متون ماشین خوان، قالب های اسناد و نظام هایی را که بتواند از این اقدامات پشتیبانی کند، توسعه داده اند. پشتیبانی ابزارهای رقمی در تولید محتوا، اشتراک گذاری آن میان جوامع علمی بسیار ساده تر و سریع تر از پیش و نیز نشر آن به سراسر جهان، سبب توجه ویژه محققان علوم اسلامی به این ابزار گشت.

فناوری های رقمی، الگوها و روش های پژوهش گری در علوم اسلامی را تغییر داده و شیوه ای نوین در پرسش و پاسخ مسائل علمی عرضه کرده است.

رواج اینترنت و نیز پیدایش فناوری های نوین در آن، امکان ایجاد تعامل میان کاربران پایگاه ها را فراهم کرد. این امکان، شرایطی را ایجاد کرد که از طریق آن پژوهشگران نیز توانستند از طریق تعامل با همدیگر، متون علمی بیافرینند. از نمونه این متون می توان به مقالات دائرة المعارف ویکی پدیا اشاره کرد. در حوزه علوم اسلامی نیز دائرة المعارفی که در قالب ویکی و از سوی پژوهشگران گوناگون نوشته شده وجود دارد که می توان به: ویکی فقه، ویکی شیعه و ویکی نور اشاره کرد.

راه اندازی شبکه های اجتماعی از پژوهشگران که در آن می توان گروه ها و حلقه های تخصصی از هر رشته تشکیل داد، از دیگر پیشرفت هایی بود که در فضای رقمی اتفاق افتاد.

رویکردهای نوین، مانند وب مفهومی، شاید بیش از هر امر دیگر، برای پژوهشگران مغتنم بود. با استفاده از فنون مطرح در وب مفهومی، کاربران می توانستند در جست و جوی متون، گردآوردن منابع و یافتن مطالب مرتبط تر با موضوع پژوهش، کامیاب تر از پیش باشند.

امروزه، فضای رقمی به گونه ای پیشرفت کرده است که همه مراحل انجام پژوهش را می توان از طریق رایانه و با استفاده از سامانه های خودکار یا نیمه خودکار انجام داد.

پژوهش گری رقمی و جنبه های گوناگون آن

الگوی نوین در پژوهش گری رقمی، دارای این ویژگی هاست:

- دسترسی عمومی اسناد گسترده علمی گزینش شده؛ یعنی اطلاعات گزینش شده علمی از طریق شبکه های جهان گستر؛ طراحی رشته های علمی گوناگون به منظور یافتن راه حل هایی برای مسائل گوناگون که بر پایه فهم جدید از وضعیت های پیچیده؛ یعنی دانش چندرشته ای، ایجاد شده است؛

- به اشتراک گذری نتایج، ایده ها، روش ها و دادگان میان دانشمندان و عموم مردم، پیش تر و بسیار گسترده تر از سابق؛ یعنی باز بودن اطلاعات؛

- همکاری گسترده جهانی دانشمندان و منابع به اشتراک گذاشته شده که با تعامل اجزای اکوسیستم دانش (کتابخانه های رقمی، مرکز داده، مخازن سازمانی و...) که در کل جهان منتشر شده و بر موانع زبان، سیاست، جامعه و نظایر آن فایق آمده است؛ یعنی جهانی شدن دانش و پژوهش های علمی به همراه فناوری های دانش یارانه، شالوده های رایانشی و اینترنت و نظایر آن؛ یعنی دانش الکترونیک.

اساس پژوهش گری رقمی را می توان چارچوبی برای داده، کشف داده، اطلاعات و دانش، تحلیل پیشرفته متون علمی و فعالیت های خوانش و فراگیری پژوهش های علمی نوین مبتنی بر فناوری های پیوندی و مفهومی دانست.

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، پیشگام در رقمی سازی منابع اسلامی

پیشگام علوم اسلامی رقمی، دست کم در ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) است. این مرکز که از سال 1368 با رقمی سازی متون معتبر اسلامی کار خود را آغاز کرد، امروزه در زمره مهم ترین مراکز تولیدکننده محتوای رقمی در جهان اسلام شمرده می شود.

مرکز نور با ایجاد نسخه رقمی از متون چاپی و افزودن قابلیت های گوناگون پژوهشی به آن، افزون بر دسترس پذیر کردن محتوای متون، پژوهشگران را در انجام پژوهش نیز یاری می رساند. قابلیت ها و امکانانی چون: ایجاد میز پژوهشی، امکان رنگی کردن و نشان دار نمودن متن، حاشیه نگاری و نمایه سازی در صفحات گوناگون کتاب ها، امکان ذخیره نتایج جست و جو در نشست های بعدی و یافتن معانی لغات در فرهنگ ها، شرایطی را فراهم می کند که پژوهشگران خود را در یک کتابخانه تخصصی مجهز بیابند و بدون نیاز به ابزارهایی بیرون از رایانه شخصی، به انجام پژوهش بپردازند. این برنامه ها به شکل برخط و برون خط در دسترس پژوهشگران است.
پژوهشگران و متخصصان مرکز نور، تنها به رقمی سازی و ایجاد قابلیت های پیش گفته بسنده نکرده اند و در برخی از منابع معتبر شیعه، به تحلیل و فراوری متن نیز پرداخته اند که به موجب این تحلیل ها، پژوهشگران می توانند با دقت و فراخوانی بیشتر اطلاعات متون را استخراج کنند. درختواره ها و برنامه های موضوعی و معاجم تخصصی، از این دست برنامه هاست.

در مرکز نور، برنامه های دیگری که متن محور نیستند، اما پژوهشگران بسیار به آن نیاز دارند نیز تولید شده است که از آن جمله می توان به فیش نگار و پژوهیار اشاره کرد. در برنامه فیش نگار، نکاتی که پژوهشگر از مطالعات کتاب ها و منابع گوناگون استخراج می کند، ذخیره و مدیریت می شود و پژوهیار نیز محققان را در مدیریت استنادها و ارجاعات و ثبت آنها در سبک های دلخواه در سند پژوهش یاری می رساند.

به این ترتیب، مرکز نور توانسته اکوسیستمی فراهم کند که پژوهشگران در چرخه انجام کار پژوهشی از انتخاب موضوع، تا گردآوری منابع و استخراج اطلاعات و نکات، ذخیره، مدیریت و استفاده از آن، و نیز استنادات و ارجاعات، نیاز خود را به خوبی برطرف سازند.

امروزه، با توجه به فرصتی که فضای رقمی در اختیار پژوهشگران قرار داده، انجام کارهای مشترک و پژوهش های گروهی، حتی در حوزه موضوعی علوم اسلامی نیز رواج یافته است. سهولت در اشتراک گذاری متون، نقد و بررسی متون از سوی پژوهشگران در سراسر دنیا و نیز اشتراک گذاری نظرات و انتقادات درباره یک پژوهش، از یک سو سبب قوت و استحکام پژوهش ها شده و از سوی دیگر، امکانی برای تربیت و توسعه علمی پژوهشگران فراهم آورده است. پایگاه اندیشوران حوزه، گامی در جهت تحقق این مقصود بوده است.

شایسته است، مرکز نور در زمینه توسعه ابزارهای اجتماعی برای پژوهشگران علوم اسلامی و فراهم آوردن امکاناتی برای تعامل ایشان در تولید اسناد علمی تعاملی، سرمایه گذاری بیشتری انجام دهد تا چرخه پژوهش گری علوم اسلامی به شکل مطلوبی کامل تر گردد.

پی نوشت:

منابع: