معرّفی
دکتر مهدی مجتهدی، در ابتداء به معرّفی خود پرداخت و اظهار داشت:
«بنده مهدی مجتهدی هستم؛ عضو هیأت علمی دانشگاه فردوسی مشهد و استاد گروه تاریخ و تمدّن ملل اسلامی دانشکده الهیات شهید مطهری. با توجّه تأسیس کتابخانه تخصّصی امیرالمؤمنین (ع) در سال 1379، بخش عمده فرصت بنده به مدیریت و استفاده از این مخزن بزرگ تحقیقاتی می‌گذرد و حتّی پایان‌نامه دانشجویان را هم به سمت استفاده از این کتابخانه سوق می‌دهم. با توجّه به گردآوری حجم قابل توجّه از منابع پیرامون کلام و زندگی حضرت امیر (ع)، ظرفیت خوبی برای پژوهش‌های مبتنی بر منابع به وجود می‌آید که بخشی از فرصت بنده، به این امر اختصاص دارد. این حجم از داده، سرمایه بزرگی برای محقّق و بنده بوده و در واقع، تازه‌های پژوهش را قابل رصد کرده است.
برای نمونه، پژوهشی در مورد نامه 31 در نهج‌البلاغه داشتم که وصیت حضرت به فرزندشان امام حسن (ع) است. در یک نسخه خطّی دیدم که این نامه را خطاب به محمدبن‌حنفیه ثبت کرده بود. بنده پژوهش تاریخی را آغاز کردم تا مخاطب وصیت حضرت را مشخّص کنم و در نهایت، مقاله‌ای تدوین شد که مخاطب نامه 31، محمدبن‌حنفیه است؛ نه امام مجتبی (ع). بعدها متوجّه شدم که یکی از دستاوردهای این پژوهش تاریخی، رفع اتهام عدم عصمت به امام مجتبی (ع) از طرف وهابیون بوده که دلیلش را همین نامه 31 و خطاب‌های خاصّ حضرت امیر به فرزندشان می‌دانند. باید یادآور شوم که هدف بنده، تحقیق کلامی نبوده و تخصّص اینجانب، پژوهش تاریخی است؛ امّا اگر مشخّص شود نامه خطاب به محمدبن‌حنفیه است، این شبهه خودبه‌خود منتفی خواهد شد.»
آشنایی با محصولات نور
دکتر مهدی مجتهدی در ابتداء سخن، از اوّلین آشنایی خود با محصولات نور با نسخه اوّل نرم‌افزار بحار الأنوار سخن گفت: «زمانی که دانش‌آموز دبیرستان بودم، پدرم رایانه‌ای از نوع 386 خریده بود و نرم‌افزار «بحار الأنوار» را که در قالب 80 فلاپی‌دیسک عرضه می‌شد، بر روی این رایانه نصب کرد که حدود 1 ساعت به طول انجامید. این برنامه در آن زمان، معجزه‌ای به حساب می‌آمد و باعث شد کتاب‌هایی که با عنوان «معجم بحار الأنوار» به بازار می‌آمد، برچیده شدند و دیگر خریدار نداشتند. این آشنایی، به آنجا رسید که هنگام نوشتن پایان‌نامه در دانشگاه تهران، پیگیری کردم تا نرم‌افزار «نورالسیره2» را که تنها دو روز از ارائه آن می‌گذشت، از قم خریداری کردم و سفارش دادم آن را با تاکسی خطّ تهران به قم، برایم آوردند و از ترمینال تهران تحویل گرفتم! بخش عمده‌ای از کار پایان‌نامه‌ام را با «نورالسیره2» تکمیل کردم. الآن حدود یک سال هست که «نورالسیره3» ارائه شده و هنوز هم مورد استفاده بنده است و بسیار کارآمد می‌باشد. البته به قول استاد رسول جعفریان، آفتی برای دانشجویان به وجود آمده که در تحقیقات خودشان تنها به منابع موجود در نرم‌افزار اکتفا می‌کنند؛ خوشبختانه، بنده این طور نیستم و منابع خارج از نرم‌افزار را هم بررسی می‌کنم. این نکته استاد جعفریان، نشانه آن است که نرم‌افزارهای نور، مرجعیت پیدا کرده و اهل پژوهش به فواید آن واقف هستند.»
فنّاوری و سرعت‌بخشی به پژوهش
استاد دانشگاه فردوسی مشهد، با اشاره به ضعف‌های هوش مصنوعی همچون ChatGPT و Gemini و مانند آن در پاسخگویی به سؤالات تخصّصی، به‌خصوص در موضوع نهج‌البلاغه، علّت را عدم وجود داده‌های متقن در فضای دیجیتال دانست و راهکار آن را انتشار و ارائه اطّلاعات صحیح و متقن در فضای اینترنت دانست.
دکتر مجتهدی در ادامه سخنان خویش، به فاصله داشتن استفاده صحیح هوش مصنوعی در پژوهش‌های متداول دانشگاهی اشاره کرد و به توضیح استفاده فنّاوری‌های قبل از هوش مصنوعی پرداخت و افزود:
«قطعاً در دنیای امروز برای تحقیق، معمولاً کسی از شیوه سنّتی استفاده نمی‌کند و بهره نبردن از فنّاوری در تحقیقات اسلامی، مانند سفر پیاده رفتن برای حجّ است که دوره آن، سال‌هاست تمام شده است. البته استفاده از فنّاوری، صرفاً برای سرعت‌بخشیدن به مراحل پژوهش است؛ نه اینکه فرآیند را به جای محقّق انجام دهد و جای مراحل پژوهش را بگیرد! جایگزین‌کردن فنّاوری به جای محقّق، اشتباه است.»
اهمّیّت پیشینه‌پژوهی و دسترسی به منابع
ایشان نقطه ابتدایی هر تحقیق در زمینه سخنان امیرمؤمنان (ع) را پیشینه‌پژوهی و دانستن سابقه تحقیقات در نهج‌البلاغه دانست و افزود:
«معمولاً برای کشف پیشینه در دنیای دیجیتال، به جست‌وجوگرهایی چون Google مراجعه می‌شود؛ امّا وجود کتابخانه‌های تخصّصی، چه دیجیتال یا غیردیجیتال، واقعاً غنیمت بزرگی برای محقّقان محسوب می‌شود که در موضوع بحث ما، یعنی «نهج‌البلاغه‌پژوهی»، پایگاه اینترنتی امام علی (ع)، از مهمّ‌ترین منابع و کتابخانه‌های تخصّصی به شمار می‌آید و از دوباره‌کاری جلوگیری می‌کند. بعد از پیشینه‌پژوهی، نوبت به دسترسی به منابع می‌رسد. اینجاست که نرم‌افزارهای نور خیلی کمک خواهند کرد. نکته مهم این است که نباید به محقّق و دانشجو «توهّم کامل‌بودن منابع» دست دهد. با وجود حجم انبوه کتاب در نرم‌افزارها، باز هم منابعی هستند که جایشان خالی است و نباید از آنها غفلت کرد. نرم‌افزارها، بخش مهم و لازم برای تحقیق‌اند؛ امّا کافی نیستند.»
استفاده از نرم‌افزارهای متنوّع و ابزارهای نوین پژوهشی
دکتر مجتهدی بعد از تولید و انتشار نرم‌افزار «دانشنامه علوی - نسخه 3» گفت:
«خوشبختانه، حدود دو ماه است که نرم‌افزار مهم «دانشنامه علوی 3» رونمایی شده و بنده در تحقیقاتم از آن استفاده می‌کنم. امیدوارم به‌زودی نشست بررسی این محصول فاخر در مشهد برگزار شود تا نکات تکمیلی را بتوانیم با عزیزان به مباحثه بگذاریم؛ امّا یک پژوهشگر باید توجّه داشته باشد که در نهج‌البلاغه‌پژوهی، تنها نباید به یک نرم‌افزار خاصّ بسنده کند؛ بلکه باید بداند منابع مرتبط با نهج‌البلاغه، متنوّع است. بنابراین، قاموس النور، جامع الأحادیث، نورالسیره، سیره معصومان، نورالولایه، تراجم و دیگر محصولات نور، همگی در این فرایند نقش دارند و در همه این منابع دیجیتالی، در باره کلام امیرمؤمنان (ع) محتواهای ارزشمندی وجود دارد؛ حتّی نرم‌افزار جامع طب هم در این موضوع، محتوا دارد؛ البته باید به موضوع تحقیق توجّه شود و منابع اولویت‌بندی شوند و طبق اولویت از آنها استفاده شود؛ ولی به‌طورکلی، همه این نرم‌افزارها کاربرد دارند.
با اینکه برخی از کتاب‌ها برای اوّلین‌بار در نرم‌افزارهای نور منتشر شده و نسخه چاپی از آن موجود نیست - که انصافاً نعمت بزرگی برای محقّق است - امّا حتماً توجّه کنید که نباید توهّم کامل‌بودن منابع به محقّق دست دهد و گاهی مطالبی در برخی نرم‌افزارها یا کتاب‌ها پیدا می‌شود که اصلاً توقع آن را نداریم.
نکته دیگر در استفاده از نرم‌افزارها این است که باید مهارت جست‌وجوکردن و انتخاب کلیدواژه برای جست‌وجو را پیدا کنیم. این موضوع، در پیداکردن متن مورد نظر، خیلی مهم و تأثیرگذار است.
نکته دیگر، یافتن ابزاری مناسب برای فیش‌برداری است؛ چراکه دوره فیش‌برداری کاغذی به سر آمده است. پیشنهاد بنده به محقّقان و دانشجویان، نرم‌افزار OneNote است که بسیار کارآمد و مفید است.»
لزوم دیجیتال‌سازی منابع چاپی
دکتر مهدی مجتهدی در پایان این نشست، همچنین به لزوم دیجیتال‌سازی منابع چاپی پرداخت و گفت:
«نمی‌توان همیشه منتظر بود تا مرکز نور منابع را دیجیتال‌سازی کند و به ما برساند. لازم است، برخی منابع مورد نیاز را که در نرم‌افزارهای نور وجود ندارند، خودمان دیجیتال‌سازی کنیم. در سال‌های اخیر، سامانه‌های OCR با دقّت بسیار خوبی در حال خدمات‌دهی هستند. بعد از دیجیتال‌سازی، متن‌ها در اختیار محقّق است.
گاهی یافتن منابع و مدارک بیشتر برای متن و استخراج مراجع، از چالش‌های تحقیق می‌شود؛ یعنی یک متن در چه منابع دیگری آمده و کدام منبع اوّلین‌بار این متن را آورده است. قطعاً سامانه مشابهت‌یاب که در محصولات نور ارائه شده، بسیار کمک خواهد کرد و راهگشاست.»
نقش فنّاوری دیجیتال در پیشبرد پژوهش‌های علوی
«همان‌طورکه در صحبت‌هایم در نشست هم تأکید کردم، پژوهش در ابعاد و ساحت‌های مختلف زندگانی حضرت امیرمؤمنان (ع)، بدون ابزارهای دیجیتال ممکن نیست. پژوهش‌های دیجیتال، در مورد فضایل حضرت کاربر دارد؛ چنان‌که در زندگانی حضرت و در کلام و سخنان ایشان و نیز در موضوع امامت و ولایت هم کارکرد دارد؛ فنّاوری حتّی در ترجمه کلام امام علی (ع) به زبان‌های خارجی هم نقش ایفا می‌کند. در کتابخانه تخصّصی حضرت در مشهد، چیزی نزدیک به 60 ترجمه برای نهج‌البلاغه گردآوری شده که برخی از ترجمه‌ها، خیلی خاصّ و کمیاب هستند. گردآوری منابع و متون با رعایت مالکیت معنوی، تازه گام اوّل پژوهش دیجیتال و نقطه شروع است.
فنّاوری در ادامه روند تحقیقات، کمک‌های بیشتری به محقّق می‌دهد؛ مثلاً قابلیت مشابه‌یابی، واقعاً ارزنده و مفید است. به‌تازگی تحقیقی داشتم در مورد نامه 77 نهج‌البلاغه خطاب به ابن‌عباس که حضرت فرموده بود: «با خوارج از طریق قرآن مهاجه نکن!» ما با امکان مشابه‌یابی که در نرم‌افزار نور هست، تمامی متون در مورد مناظره امیرمؤمنان (ع) با خوارج را در هر منبعی، اعمّ از حدیثی و تاریخی گردآوری کردیم. بدون استثنا در همه موارد، حضرت با خوارج به وسیله قرآن احتجاج نموده است؛ امّا وقتی سند و مدارک نهج‌البلاغه توسط سید رضی بیان نشده، ما طبق نظر استاد مسعودی، به علوم پیرامونی باید مراجعه کنیم. یکی از این علوم پیرامونی، نقل‌های تاریخی است که با حدیث تنیده شده است. حجم بالایی از خانواده روایات مناظره حضرت با خوارج را داریم که برآیند آنها، خلاف نامه 77 در نهج‌البلاغه است.
چند سالی می‌شود که نسخه کامل‌تری از کتاب طبقات ابن سعد در مصر چاپ شد. در این کتاب در بخش شرح‌حال ابن عباس، نامه 77 نهج‌البلاغه را پیدا کردیم و به نحوی کتاب طبقات جزء مدارک نهج‌البلاغه قرار گرفت. این کار را هم با مشابهت‌یابی انجام دادیم. پس، ببینید ورود فنّاوری دیجیتال به تحقیق، بسیار جدّی و تأثیرگذار است. اگر کسی نخواهد از فنّاوری بهره ببرد، مانند رفتن به حجّ با پای پیاده است؛ ممکن است به مقصد برسد، ولی عمرش را هم از دست می‌دهد.»