کلیدواژگان: حضرت حمزه، پایگاه، مقاله، نرم‌افزار، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.

مقدّمه

تولید نرم‌افزارها و ایجاد پایگاه‌های تخصّصی در موضوعات مختلف علمی و بهره‌گیری پژوهشگران از آنها، توانسته است نقش مهمی در سرعت و دقّت بخشیدن به مطالعات و تحقیقات در حوزه‌های مختلف ایفا کند. غنا بخشیدن به پژوهش‌های علمی، کاستن از هزینه‌های اقتصادی و سرمایه‌های انسانی و تسهیلِ دستیابی به منابع و متون مورد نیاز محقّقان، از دیگر جنبه‌های مثبت استفاده از این نرم‌افزارها و پایگاه‌ها بوده است.

تولید، به‌کارگیری، تبیین و بررسی جایگاه مسائل اعتقادی و باورهای دینی و هویتی در ساحت نرم‌افزار و پایگاه‌های گوناگون علمی و تخصّصی، از رسالت‌های پژوهشگران رشته‌های علوم اسلامی است که در سال‌های اخیر، این مسئله جایگاه نسبتاً خوبی را به دست آورده است.

پرداختن به جایگاه حضرت حمزة‌بن‌عبدالمطلب، عموی رسول خدا (ص)، در نرم‌افزارهای علوم اسلامی به‌خصوص برنامه‌های تولیدشده در رشته تاریخ و بررسی این موضوع در پایگاه‌های اینترنتی، مسیری است که این مقاله برای رسیدن به آن طی خواهد کرد. همچنین، استفاده از نرم‌افزارهای رشته‌های دیگر که در زمینه موضوع مورد نظر، محتوایی قابل اعتناء عرضه کرده باشند، در حیطه این بررسی قرار خواهد گرفت.

بررسی کمّی و کیفی نرم‌افزارهای تولیدشده و پایگاه‌های اینترنتی در زمینه موضوع مقاله و جایابی و معرّفی اطّلاعات موجود در آنها به صورت دسته‌بندی‌شده بر اساس جداول مقایسه‌ای به منظور استفاده‌های علمی محقّقان از اهداف اصلی این پژوهش به شمار می‌رود.

شناخت نرم‌افزارها و پایگاه‌های اینترنتی مرکز نور در زمینه مورد نظر و آگاهی از میزان اطّلاعات موجود آنها در موضوع مقاله، دسته‌بندی و عرضه اطّلاعاتِ به‌دست‌آمده از نرم‌افزارها و پایگاه‌های مختلف جهت ارزش‌گذاری و استفاده پژوهشگران، تسهیل دسترسی پژوهشگران به اطّلاعات در زمینه مورد نظر و افزایش سرعت و دقّت پژوهش‌های تاریخی با توجّه به شناخت منابع و نرم‌افزارها و پایگاه‌های معرّفی‌شده در مقاله، مقایسه اطّلاعات موجود در نرم‌افزارهای رشته‌های گوناگون علمی و پایگاه‌های اینترنتی با یکدیگر از زوایای مختلف، در شمار ویژگی‌های این مقاله می‌باشد.

ملاک بررسی و معرّفی نرم‌افزار یا پایگاه‌های اینترنتی در این مقاله، پرداختن به منابع و متون ارزشمند و مفید و ارائه مقالات علمی و قابل استناد خواهد بود. همچنین، پس از جست‌وجو و بررسی محتوای مرتبط با موضوع مقاله در میان نرم‌افزارهای تولیدی و پایگاه‌های اینترنتی نور، اطّلاعات موجود در آنها به صورت گزارشی و مبتنی بر آمار و ارقام ارائه خواهد شد.

حضرت حمزه (ع) در پایگاه‌های اینترنتی مرکز نور

در این بخش، پایگاه‌های اینترنتی مرکز نور مورد بررسی قرار خواهد گرفت و آمار مدخل‌ها و مقاله‌های موجود در آنها همراه اطّلاعات مقاله‌شناسی ارائه خواهد شد. در چینش مقالات نیز معرّفی آنها بر اساس تاریخ چاپ مقاله خواهد بود. در پایان این بخش، مقایسه آماری پایگاه‌ها بر اساس نمودار و جدول ارائه خواهد شد. در بین پایگاه‌ها، پایگاه نورمگز بیشترین مقاله را به خود اختصاص داده است.

1. پایگاه جامع تاریخ: tarikh.inoor.ir

در این پایگاه که تاکنون اطّلاعات 153 منبع مهم تاریخی در آن ثبت شده است، 118641 گزارش تاریخی در 376 دوره تاریخی موجود است و در میان آنها، 534 گزارش در باره وقایع مختلف زندگی حضرت حمزة‌بن‌عبدالمطلب (ع) گنجانده شده است.

2. پایگاه جامع قرآنی: quran.inoor.ir

این پایگاه که حاوی تفاسیر، ترجمه‌ها و مطالب ارزشمند دیگری در باره قرآن کریم می‌باشد، در بخش «اَعلام قرآن» 1772 عنوان را در خود جای داده است؛ در سه شاخه: در باره، آیات و اَعلام مرتبط، و در بخش «فرهنگ موضوعی» که شامل 221341 موضوع فارسی و 22761 موضوع عربی می‌باشد، پنج موضوع در باره حمزة‌بن‌عبدالمطلب در دسترس کاربران قرار دارد.

3. پایگاه جامع الأحادیث: hadith.inoor.ir

این پایگاه، منابع حدیث شیعه را با امکانات متنوّع پژوهشی در اختیار کاربران قرار می‌دهد و شامل 392844 حدیث می‌باشد. گفتنی است که در 426 حدیث، 111 ترجمه و 39 شرح، مطالبی در باره حمزة‌بن‌عبدالمطلب (ع) ارائه شده است.

4. پایگاه مجلات تخصّصی نور: noormags.ir

در این پایگاه، 29 مقاله در مورد حضرت حمزه (ع) ارائه شده است که عبارت است از:

• - با یاران پیامبر (ص) در مدینه؛ حمزه: نقدی، محمد، میقات حج، شماره 9، پاییز 1373ش.
• - سالار شهیدان: به مناسبت سالگرد حمزه سید الشهداء (ع): مهتدی، محمدهادی، فرهنگ کوثر، شماره 11، بهمن 1376ش.
• - حمزه سید الشهداء: نجمی، محمدصادق، میقات حج، شماره 29، 1378ش.
• - حمزه سید الشهداء و حرم شریف آن حضرت: نجمی، محمدصادق، میقات حج، شماره 28، 1378ش.
• - حضرت حمزه در جنگ احد: نجمی، محمدصادق، میقات حج، شماره 31، 1379ش.
• - حرم حضرت حمزه در بستر تاریخ: نجمی، محمدصادق، میقات حج، شماره 33، سال 1379.
• - تلاش دشمنان در مخدوش کردن شخصیت حضرت حمزه (ع): نجمی، محمدصادق، میقات حج، شماره 47، بهار 1383ش.
• - حمزه سید الشهداء: صالحی، فاطمه، نامه جامعه، شماره 14، 1384ش.
• - به مناسبت شهادت حضرت حمزه (ع): ترابی مرند، ابراهیم، درس‌هایی از مکتب اسلام، سال 45، شماره 8، آبان 1384ش.
• - حمزه، عموی پیامبر: گل‌افشان، اشرف، فصلنامه فرهنگ کوثر، پیاپی 69، بهار 1386ش.
• - اسوه‌های فرماندهی حمزة‌بن‌عبدالمطلب: خطیبی کوشکک، محمد حصون، شماره 28، بهمن و اسفند 1389ش.
• - حمزة‌بن‌عبدالمطلب: مجتهدی، مهدی، دانشنامه جهان اسلام، شماره 14، 1389ش.
• - حیات و مزار حمزه: نبوی، احمد، فرهنگ زیارت، شماره 9، زمستان 1390ش.
• - حمزة‌بن‌عبدالمطلب اسدالله و اسد رسوله: عبدالمتجلّی، محمد رجاء حنفی، منبر الاسلام، السنة التاسعة والعشرون، رمضان 1391ق.
• - حمزه سیدالشهدا، سردار حماسه‌آفرین صدر اسلام: گلی‌زواره، غلامرضا، پاسدار اسلام، شماره 401، تیر و مرداد 1394ش.
• - حمزه، بقعه: صادقی، مصطفی، دانشنامه حج و حرمین شریفین، جلد هفتم، شماره 7، 1396ش.
• - حمزة‌بن‌عبدالمطلب: محمدی، رمضان، دانشنامه حج و حرمین شریفین، جلد هفتم، شماره هفتم، 1396ش.
• - شناخت اجمالی حمزه سید الشهداء (ع): حسینی، سید جواد، مبلّغان، شماره 252، خرداد و تیر 1399ش.

مقالات عربی نورمگز:

• - اعلام الاسلام؛ حمزة‌بن‌عبدالمطلب: المراغی، عبدالله، منبر الاسلام، السنة الثامنه، العدد 6، جمادی الآخر 1371ق.
• - سید الشهداء؛ حمزة‌بن‌عبدالمطلب: محمد، محمد ابوشهبه، الأزهر، المجلد الرابع والعشرون، ربیع الثانی 1372ق.
• - من اَعلام الاسلام، حمزة‌بن‌عبدالمطلب سیدالشهداء و اوّل قائد فی الاسلام: الاسلامبولی، عبدالعزیز، منبر الاسلام، السنة الواحدة والعشرون، ربیع الثانی 1383ق.
• - اسدالله حمزة‌بن‌عبدالمطلب: السکری، حسین، منبر الاسلام، السنة السادس والعشرون، العدد 1، 1388ق.
• ـ اسدالله و اسد رسوله، حمزة ابن عبدالمطلب (رضی الله عنه): سالم عرفات، سالم، منبر الاسلام، السنة الرابعة والثلاثون، جمادی الاوّل 1396ق.
• - اسدالله و سیدالشهداء حمزة‌بن‌عبدالمطلب: العبد، محمدعلی، الوعی الاسلامی، السنة التاسعة عشرة، العدد 234، جمادی الآخر 1404ق.
• - مشهد حمزة (رضی الله عنه): محمد الشرقاوی، محمد، الأزهر، السنة السادسة والخمسون، صفر 1404ق.
• - حمزة‌بن‌عبدالمطلب: اسدالله و اسد رسوله و سیدالشهداء: خطاب، محمود شیت، البحوث الاسلامیة، العدد 11، ذوالقعده 1404ق.
• - حمزة‌بن‌عبدالمطلب: اسبر، محمدعلی، الثقافة الاسلامیة، جمادی الأولی وجمادی الثانیة 1409ق.
• - رجال من الحرمین الشریفین؛ حمزة‌بن‌عبدالمطلب: المهاجر، عباس، میقات الحج (عربی)، السنة الثالثه، 1417ق.
• - مناسبة: اسدالله و اسد رسوله، الحمزة‌بن‌عبدالمطلب: تامر، محمد حمزه، بقیة الله، العدد 205، تشرین الاوّل 2008م.
• - مناقب سیدالشهداء حمزة‌بن‌عبدالمطلب (رضی الله عنه) للشیخ السید جعفر البرزنجی الحسینی المدنی (رحمة الله علیه): خضیر عباس، حسین، لهواک، وسام، آداب ذی قار، العدد 18، ایلول 2016م.

5. ویکی نور: wikinoor.ir

در این دانشنامه تخصّصی کتاب‌شناسی و زندگی‌نامه که حاوی 13223 مقاله می‌باشد، یک مقاله در باره حضرت حمزه (ع) ارائه شده است:

• - مقاله «معرّفی کتاب: حمزه سیدالشهداء»: نجمی، محمدصادق، تهران، نشر مشعر، 1385ش.

حمزه‌پژوهی در نرم‌افزارهای نور

در اینجا به بررسی مهم‌ترین نرم‌افزارهای تخصّصی تولیدشده مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی که در باره موضوع مقاله مطالبی در آنها ارائه شده است، می‌پردازیم. معرّفی کوتاه نرم‌افزار جهت آشنایی مخاطب با قابلیت‌ها و امکانات محتوای آن و نیز ارائه آمار مطالب مربوط به حضرت حمزه (ع) در هر نرم‌افزار به تفکیک و سپس مقایسه آماری نرم‌افزارها با یکدیگر می‌تواند خواننده را با جایگاه حضرت حمزه (ع) در گستره نرم‌افزاری آشنا سازد.

در جست‌وجوی اطّلاعات مربوط به حضرت حمزه (ع) در نرم‌افزارهای مختلف، ممکن است در مواردی این اطّلاعات در چند مجلد از یک عنوان کتاب قرار گرفته باشد که در ارائه آمار، نتایج جست‌وجو به تفکیک در عناوین و مجلدات کتاب‌ها ارائه خواهد شد. همچنین، کتاب‌هایی که بیشترین پاسخ مربوط را در هر نرم‌افزار به خود اختصاص داده‌اند، با ارائه آمار پاسخ‌ها مشخّص خواهد گردید.

از بین صورت‌های مختلف نام «حضرت حمزه (ع)»، ترکیب «حمزة بن عبدالمطلب» برای قرارگرفتن در نوار جست‌وجو انتخاب شده است.

1. نرم‌افزار تراجم و کتاب‌شناسی - نسخه 3

این نرم‌افزار کتابخانه‌ای، شامل 359 عنوان کتاب از ابتدای قرن سوم تا دوران معاصر که به زندگانی صحابه پیامبر (ص) و اهل‌بیت (ع)، علماء و دانشمندان، خاندان‌ها، مذاهب و مشاهیر جهان اسلام و تألیفات صاحبان قلم می‌پردازد و با قابلیت‌ها و امکانات متنوّع، امکان مطالعه و پژوهش را برای کاربران فراهم می‌سازد.

گزارش آماری نتیجه جست‌وجوی ترکیبی

این برنامه، شامل 359 عنوان کتاب می‌باشد که در 138 عنوان از آنها، 958 پاسخ برای جست‌وجو در باره «حمزة‌بن‌عبدالمطلب» قابل مشاهده است که 2 عنوان از کتاب‌ها به زبان فارسی، و 136 عنوان نیز به زبان عربی است.

در میان نتایج جست‌وجو، کتاب‌های: تاریخ مدینة دمشق با 86 مورد، اعیان الشیعه با 81 مورد، طبقات الکبری با 76 مورد، بیشترین پاسخ‌ها را به خود اختصاص داده‌اند.

 2. نرم‌افزار تاریخ ایران اسلامی - نسخه 2

نرم‌افزار تاریخ ایران اسلامی - نسخه 2، شامل مهم‌ترین کتاب‌های کهن مربوط به تاریخ ایران است و به لحاظ زمانی، تاریخ ایران دوره اسلامی تا اواخر دورة قاجار را در برمی‌گیرد و به‌عنوان پیش‌درآمد، برخی از کتب کهن و پژوهش‌های جدید در باره تاریخ ایران باستان نیز در برنامه گنجانده شده است.

موضوع کتاب‏‌های این برنامه، در باره دولت‏‌های شکل‌گرفته در ایران مانند: طاهریان، سامانیان، صفاریان، غزنویان، سلجوقیان، خوارزم‌شاهیان، مغول، ایلخانان، صفویه، افشاریه، زندیه، قاجاریه و مشروطه است.

گزارش آماری نتیجه جست‌وجوی ترکیبی

این برنامه، شامل 282 عنوان کتاب می‌باشد که در 18 عنوان از آنها، 73 پاسخ برای جست‌وجو در باره «حمزة‌بن‌عبدالمطلب» قابل مشاهده است که 8 عنوان از کتاب‌ها به زبان فارسی، و 10 عنوان نیز به زبان عربی است.

در میان نتایج جست‌وجو، کتاب‌های: تاریخ طبری با 25 مورد، الکامل فی التاریخ با 9 مورد، ظفرنامه مستوفی و تاریخنامه طبری هر کدام با 7 مورد، بیشترین پاسخ‌ها را به خود اختصاص داده‌اند.

 3. نرم‌افزار جامع الأحادیث - نسخه 3.5

این برنامه، با بهره‌گیری از قابلیت‌های فنی، ضمن عرضه مجموعه کاملی از مصادر حدیثی شیعه به همراه ترجمه‌ها و شرح‌های نگاشته‌شده بر این مصادر، امکان ثبت دقیق روایات، گردآوری روایات در یک منبع واحد، جست‌وجوی سریع، مقایسه بین متون و... را در اختیار کاربران خود قرار داده است.

گزارش آماری نتیجه جست‌وجوی ترکیبی

این برنامه، مشتمل بر 431 عنوان کتاب می‌باشد که در 181 عنوان از آنها، 916 پاسخ برای جست‌وجو در باره «حمزة‌بن‌عبدالمطلب» قابل مشاهده است. این نتایج، در 45 کتاب به زبان فارسی، و 136 کتاب به زبان عربی موجود است.

در میان نتایج جست‌وجو، کتاب‌های: بحار الأنوار علامه مجلسی با 142 مورد، شرح نهج البلاغه ابن ابی‌الحدید با 51 مورد و منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغه 28 مورد از پاسخ‌ها را به خود اختصاص داده‌اند.

 4. نرم‌افزار جامع تفاسیر نور - نسخه 3

دانشنامه چندرسانه‌ای قرآن کریم، با عنوان «جامع تفاسیر نور»، با محتوا و امکانات بسیار غنی، مهم‌ترین نیازهای کاربران خود در زمینه پژوهش‌های قرانی را برطرف نموده است؛ از جمله شامل:

ارائه متن کامل 496 عنوان کتاب ترجمه، تفسیر و فرهنگ‌نامه قرآنی در 2192 جلد، به همراه قابلیت‌های مفید فنی برای مطالعه، جست‌وجوی ساده و پیشرفته با سرعت پردازش اطّلاعات مناسب، امکان مشاهده ارتباط متون با شرح‌ها و ترجمه‌هایشان، نمایش آیات موجود در متون تفسیری، نمایش هم‌زمان قرآن، ترجمه‌ها و تفاسیر با امکان سفارشی کردن فهرست کتب ترجمه و تفسیر و مشاهده تجزیه و ترکیب هر آیه، ارائه متن کامل ۲۹ ترجمه در ۱۲ زبان رایج دنیا با قابلیت جست‌وجوی ساده و پیشرفته، مشاهده ترجمه، تفسیر، حدیث و نگارخانه، مبتنی بر آیه انتخابی توسط کاربر، اعلام شأن نزول آیات، روایت‏های مربوط به آیات، ۱۷ دوره ترتیل کامل قرآن، ارائه ترجمه گویا، بیش از ۱۴۰ قطعه صوت قرائت مجلسی از قاریان مشهور، 214 تصویر و بیش از 36 قطعه فیلم مربوط به آیات، اطّلاعات مربوط به نسخه‌شناسی، کتاب‌شناسی و مؤلّف‌شناسی.

گزارش آماری نتیجه جست‌وجوی ترکیبی

نرم‌افزار جامع تفاسیر نور شامل 496 عنوان کتاب در 2192 جلد می‌باشد که در 218 عنوان از آنها 1139 پاسخ در باره «حمزة‌بن‌عبدالمطلب» یافت شد که در 21 کتاب به زبان فارسی و 196 کتاب به زبان عربی قابل مشاهده است.

در میان پاسخ‌ها، کتاب‌های: بحار الانوار علامه مجلسی با 142 مورد، تفسیر مبهمات القرآن با 24 مورد، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور با 22 مورد بیشترین نتیجه را به خود اختصاص داده‌اند.

 5. نرم‌افزار جامع فقه اهل‌البیت - نسخه 2

برنامه جامع فقه اهل‌البیت (ع) - نسخه 2، شامل 1248 عنوان کتاب در بیش از 3000 جلد می‌باشد که بستر را برای پژوهش در زمینه فقه شیعه را برای علاقه‌مندان فراهم نموده است.

ایجاد میزهای پژوهشی و مدیریت آنها، ارائه متون کتاب‌ها با قابلیت‌های پژوهشی فراوان، جست‌وجوهای متنوّع در بخش‌های مختلف برنامه، ارائه آیات الأحکام مربوط به 49 باب از ابواب اصلی فقه و اتّصال آنها به کتاب‌های فقهی، ارائه 143 قاعده فقهی و اتّصال آنها به عناوین ابواب مرتبط در کتاب‌های فقهی، ارتباط بین متن‌ها با شروح، حواشی و ترجمه‌های آنها (350 عنوان کتاب و 1500 جلد)، ارتباط متن‌ها با قرآن، آیات الأحکام، شروح، حواشی، ترجمه‌ها و لغت‌نامه‌ها، تفکیک متون کتاب‌ها در قالب 62 باب اصلی فقه، بخشی از امکانات و قابلیت‌های پژوهشی و فنّی این برنامه می‌باشند.

گزارش آماری نتیجه جست‌وجوی ترکیبی

این برنامه، شامل 1249 عنوان کتاب در بیش از 3000 جلد می‌باشد که در 144 عنوان از آنها، 329 پاسخ برای جست‌وجو در باره «حمزة‌بن‌عبدالمطلب» قابل مشاهده است. این نتایج، در 8 کتاب به زبان فارسی، و 136 کتاب به زبان عربی موجود است.

در میان نتایج جست‌وجو، کتاب‌های: بحار الأنوار با 13 مورد، مرآة العقول فی شرح اخبار الرسول با 12 مورد، تاج العروس من جواهر القاموس با 11 مورد، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، الوافی، «مستدرک الوسائل و مستنبط الوسائل» و معجم رجال الحدیث هرکدام با 10 مورد، بیشترین نتیجه را به خود اختصاص داده‌اند.

 6. نرم‌افزار جغرافیای جهان اسلام - نسخه 2

نرم‌افزار جغرافیای جهان اسلام 2، مجموعه‌ای از منابع کهن و جدید تا دوره قاجار است که شامل شناخت مسالک (راه‌ها)، ممالک (شهرها)، مزارات دانشمندان و علما، سفرنامه‌ها، معاجم جغرافیایی و نقشه‌ها می‌باشد.

هماهنگ‌سازی جای‌ها با فرمت تخصّصی، ارائه نقشه و قابلیت لینک جای‌ها با نقشه‌ها، از ویژگی‌های این نرم‌افزار به شمار می‌رود.

گزارش آماری نتیجه جست‌وجوی ترکیبی

این برنامه، شامل 414 عنوان کتاب می‌باشد که در 88 عنوان از آنها، 415 پاسخ برای جست‌وجو در باره «حمزة‌بن‌عبدالمطلب» یافت شد. این نتایج، در 13 کتاب به زبان فارسی، و 75 کتاب به زبان عربی قابل مشاهده است.

در میان نتایج جست‌وجو، کتاب‌های: تاریخ مدینة دمشق با 86 مورد، العقد الثمین فی تاریخ البلد الأمین با 23 مورد و وفاء الوفا بأخبار دار المصطفی با 18 مورد، بیشترین نتایج را به خود اختصاص داده‌اند.

7. نرم‌افزار دانشنامه تاریخ تشیع

دانشنامه تاریخ تشیع، مجموعه اطّلاعات ارزنده‌ای در باره مذهب تشیع و فعالیت‌های شیعیان از زمان پیدایش این مذهب تا قرن حاضر می‌باشد. بررسی پیدایش و فراز و نشیب تشیع، جایگاه فرهنگی و تمدّنی شیعیان و حیات سیاسی - اجتماعی آنان در ادوار مختلف تاریخی، از خلال منابع معتبر، از رسالت‌های مهم این نرم‌افزار است.

ارائه 300 عنوان از مهم‌ترین کتاب‌های مرتبط با تاریخ تشیع، حدود 1200 مقاله تخصّصی، دسته‌بندی اطّلاعات 120 جلد از کتاب‌های برنامه به‌صورت تخصّصی و منظم در یک درخت با بیش از 40000 ارجاع، شرح‌حال مشاهیر و دانشمندان شیعی با بیش از 50000 ارجاع متنی، ارائه بیش از 400 نقشه تخصّصی تاریخ تشیع و قریب 300 تصویر از علما و دانشمندان طراز اوّل تشیع، از امکانات کاربردی این برنامه است.

گزارش آماری نتیجه جست‌وجوی ترکیبی

این برنامه شامل 300 عنوان کتاب می‌باشد که در 44 عنوان از آنها، 104 پاسخ برای جست‌وجو در مورد «حمزة‌بن‌عبدالمطلب» یافت شد. این نتایج، در 12 کتاب به زبان فارسی، و 32 کتاب به زبان عربی قابل مشاهده است.

در میان نتایج جست‌وجو، کتاب‌های: اعیان الشیعة با 26 مورد، الدرجات الرفیعه فی طبقات الشیعة و التشیع المصری الفاطمی هرکدام با 6 مورد، بیشترین نتایج را به خود اختصاص داده‌اند.

8. نرم‌افزار رجال شیعه

برنامه کتابخانه رجال شیعه، متن حدود 100 عنوان از منابع و تألیفات مهم علم رجال در بیش از 500 جلد همراه با قابلیت‏های متنوّعی جهت جست‌وجو و انجام پژوهش‏های گوناگون را در دسترس کاربران قرار داده است.

نمایه‌زنی بر متن، ثبت نظرات شخصی کاربر در باره مطالب کتب، رنگی کردن متن‏های منتخب و انتخاب عنوان برای آنها، مقایسه بین دو متن، جست‌وجوهای متنوّع، فرهنگ اَعلام، لغت‌نامه و یادداشت، بخشی از امکانات این برنامه است.

گزارش آماری نتیجه جست‌وجوی ترکیبی

این برنامه، شامل 100 عنوان کتاب می‌باشد که در 31 عنوان از آنها، 149 پاسخ برای جست‌وجو در باره «حمزة‌بن‌عبدالمطلب» یافت شد. این نتایج، در 1 کتاب به زبان فارسی و 30 کتاب به زبان عربی قابل مشاهده است.

در میان نتایج جست‌وجو، کتاب‌های: تنقیح المقال فی علم الرجال (الطبعة الحدیثة) با 25 مورد، بهجة الآمال فی شرح زبدة المقال با 13 مورد، و مستدرکات علم رجال الحدیث با 10 مورد، بیشترین نتایج را به خود اختصاص داده‌اند.

9. نرم‌افزار سیره معصومان (ع)

برنامه سیره معصومان (ع)، دربردارنده مهم‌ترین کتاب‌های مربوط به تاریخ زندگانی و سیره چهارده معصوم (ع) می‌باشد.

ارائه 445 عنوان کتاب به زبان عربی، فارسی و انگلیسی، نمودار درختی زندگانی معصومان (ع) در هفت محور اصلی و چندین محور فرعی از میان 234 عنوان کتاب و بیش از 50000 واژه غیرتکراری، ارائه گاهشمار رخدادها و حوادث از ولادت پیامبر تا پایان عصر غیبت صغری (سال 329ق)، بر اساس تاریخ هجری قمری، هجری شمسی و میلادی، و ارائه تبارنامه سادات طالبیین از میان چهار عنوان کتاب مهمّ انساب به‌صورت مشجر، بخشی از قابلیت‌های این برنامه به شمار می‌رود.

گزارش آماری نتیجه جست‌وجوی ترکیبی

این نرم‌افزار، شامل 421 عنوان کتاب است که در 238 عنوان از آنها، 1812 پاسخ برای جست‌وجو در باره «حمزة‌بن‌عبدالمطلب» یافت شد. این نتایج، در 50 کتاب به زبان فارسی، و 188 کتاب به زبان عربی قابل مشاهده است.

در میان نتایج جست‌وجو، کتاب‌های: بحار الأنوار با 85 مورد، إحقاق الحق وإزهاق الباطل با 62 مورد، الطبقات الکبری با 51 مورد و سبل الهدی والرشاد با 50 مورد، بیشترین نتایج را به خود اختصاص داده‌اند.

10. نرم‌افزار کتابخانه تراث اسلامی - نسخه 3

نرم‌افزار تراث 3، شامل 385 عنوان از کتاب‌های مربوط به فرهنگ، ادب، و علوم مسلمانان است که مطالب مندرج در آن، حاوی گزارش‌های ادبی، تاریخی، حدیثی، اخلاقی، حکمت و فکاهه می‌باشد. دامنه محتوایی برنامه، شامل کتاب‌هایی است که در شمار کتب متون می‌باشد و به لحاظ دامنه زمانی، کتاب‌های قدماء را پوشش می‌دهد و به کتاب‌ها و پژوهش‌های جدید نپرداخته است.

گزارش آماری نتیجه جست‌وجوی ترکیبی

این برنامه، شامل 385 عنوان کتاب می‌باشد که در 66 عنوان از آنها، 167 پاسخ برای جست‌وجو در باره «حمزة‌بن‌عبدالمطلب» یافت شد. این نتایج، در 1 کتاب به زبان فارسی، و 166 کتاب به زبان عربی قابل مشاهده است.

در میان نتایج جست‌وجو، کتاب‌های: نهایة الأرب فی فنون الأدب با 36 مورد، الأغانی 10 مورد، دیوان حسان بن ثابت و کتاب نسب قریش هرکدام با 6 مورد، بیشترین پاسخ‌ها را به خود اختصاص داده‌اند.

11. نرم‌افزار کتابخانه کلام اسلامی - نسخه 1.2

نرم‌افزار کتابخانه کلام اسلامی 1.2، متن 660 عنوان کتاب از قرن دوم تا زمان حاضر در موضوع کلام اسلامی به زبان‌های عربی، فارسی و انگلیسی را در اختیار کاربران خود قرار داده است.

گزارش آماری نتیجه جست‌وجوی ترکیبی

این برنامه، شامل 660 عنوان کتاب در بیش از هزار جلد می‌باشد که در 151 عنوان از آنها، 662 پاسخ برای جست‌وجو در باره «حمزة‌بن‌عبدالمطلب» یافت شد. این نتایج، در 37 کتاب به زبان فارسی و 114 کتاب به زبان عربی قابل مشاهده است.

در میان نتایج جست‌وجو، کتاب‌های: بحار الأنوار با 71 مورد، شرح نهج البلاغة ابن ابی‌الحدید با 45 مورد و دلائل النبوة با 28 مورد، بیشترین نتایج را به خود اختصاص داده‌اند.

12. نرم‌افزار نورالسیره - نسخه 2

برنامه نورالسیره 2، شامل متن 84 عنوان کتاب تاریخی در 410 مجلد می‌باشد. ارائه اطّلاعات 8 عنوان از مهم‌ترین کتاب‌های تاریخی در قالب‌های هفتادگانه تحت عنوان «تاریخ‌نامه»، اطّلاعات کتاب جمهرة أنساب العرب به‌صورت مشجر، 57 نقشه مربوط به مهم‌ترین حوادث تاریخ اسلام و 101 تصویر از اماکن تاریخی، قرآن، لغت‏نامه، دو محیط کاربری مجزا، مبدل تقویم و مقایسه بین کتب، بخشی از امکانات این برنامه است.

گزارش آماری نتیجه جست‌وجوی ترکیبی

این نرم‌افزار، شامل 84 عنوان کتاب در 410 مجلد است که در 54 عنوان از آنها، 734 پاسخ در بخش «کتابخانه» و 215 پاسخ در بخش «تاریخ‌نامه» در باره جست‌وجو برای «حمزة‌بن‌عبدالمطلب» یافت شد. این نتایج، در 14 کتاب به زبان فارسی، و 41 کتاب به زبان عربی قابل مشاهده است.

در میان نتایج جست‌وجو، کتاب‌های: الطبقات الکبری و ترجمه آن با 85 مورد، السیرة النبویة و ترجمه آن با 68 مورد، المغازی و ترجمه آن با 55 مورد، و سبل الهدی با 49 مورد، بیشترین پاسخ‌ها را به خود اختصاص داده‌اند.

13. نرم‌افزار مقتل الحسین (ع)

برنامه فوق، شامل متن 101 عنوان کتاب مربوط به قیام سیدالشهداء (ع) است که در 7 عنوان تخصّصی دسته‌بندی شده است. ارائه گزینشی مطالب 37 عنوان از کتاب‌های مهم عمومی تاریخی و نگارخانه برنامه شامل: مقتل‌خوانی، اشعار، زیارات، تصاویر و نقشه‌ها، سخنرانی و مداحی و جست‌وجوی صوتی، از امکانات و قابلیت‌های این برنامه است.

گزارش آماری نتیجه جست‌وجوی ترکیبی

این برنامه، شامل 101 عنوان کتاب می‌باشد که در 24 عنوان از آنها، 68 پاسخ برای جست‌وجو در باره «حمزة‌بن‌عبدالمطلب» یافت شد. این نتایج، در 6 کتاب به زبان فارسی، و 18 کتاب به زبان عربی قابل مشاهده است.

در میان نتایج جست‌وجو، کتاب‌های: الإستیعاب فی معرفة الأصحاب با 16 مورد، موسوعة الإمام الحسین (ع) با 13 مورد و کتاب‌های مقتل الحسین (ع) و ذخیرة الدارین فیما یتعلق بمصائب الحسین (ع) هرکدام با 4 پاسخ، بیشترین نتایج را به خود اختصاص داده‌اند.

دسته‌بندی مطالب نرم‌افزارها

پس از بررسی 5281 کتاب در 13 نرم‌افزار از تولیدات مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، با 7741 پاسخ به صورت جست‌وجوهای ماشینی و بررسی نتایج به صورت دستی، مهم‌ترین عناوین مربوط به حضرت حمزه (ع) در عناوین زیر استخراج شد:

* احوال شخصی

مشتمل بر: نام و نسب، القاب و کنیه، خانواده (همسر و دختر)، نسبت با پیامبر (ص)، حمایت حمزه از پیامبر بعد از آزار ایشان توسط مشرکان قریش، حمزه یکی از حواریون پیامبر، سنّ وی و مقایسه آن با سنّ پیامبر (ص)، اسلام‌آوردن حمزه، پذیرش سرپرستی طالب بن ابی‌طالب، شعر گفتن حمزه و هم‌پیمانان حمزه.

* حمزه در آیات قرآن

برخی از آیات سوره‌های زیر، در باره حمزة‌بن‌عبدالمطلب نازل شده است:

فجر، مائده، حج، بقره، آل‌عمران، نساء، شعراء، عنکبوت، شوری، توبه، احزاب، جاثیه، محمد، حجرات، عبس، انعام.

* حمزه در کلام پیامبر (ص) و دیگران

شامل مباحثی چون: خبر جبرئیل در باره حمزه، سخن پیامبر (ص) در فضیلت حمزه، سخن پیامبر در باره مقام حمزه در بهشت، سخن پیامبر در باره افضل الشهداء بودن حمزه، روایت از امام سجاد (ع) در باره حمیت و غیرت حمزه و مقام او در بهشت، نام حمزه بر پایه عرش الهی، سوار بودن حمزه بر شتر عضبای پیامبر در قیامت، سخن پیامبر در باره حمزه به‌عنوان محبوب‌ترین عمویش، زیارت قبر حمزه توسط امام صادق (ع) و سلام بر وی، خبر سلمان در باره فضیلت حمزه، خواب‌دیدن پیامبر (ص) عمویش حمزه و جعفر را و سؤال از آنها در باره بهترین اعمال.

* هجرت به مدینه

مشتمل بر مطالبی چون: ایجاد برادری بین حمزه و زید بن حارثه توسط پیامبر، حضور سلمی همسر حمزه در عروسی حضرت فاطمه (س)، افتخار مهاجران به حمزه در بحث با انصار در مدینه، گفت‌وگوی پیامبر با حمزه در باره ماجرای سدّ الأبواب.

* شرکت در جنگ‌ها

در این باره می‌توان به این مباحث اشاره کرد: شجاعت و دلاوری حمزه، اولین لواء برای حمزه، سریه حمزه، شرکت حمزه در جنگ بدر، شرکت حمزه در جنگ احد و نقش وی در این جنگ، پرچمداری حمزه در غزوه ابواء و ذات العشیره و بنی‌قینقاع، و نیز قتل عفیف بن ابی‌العاص به دست حمزه اشاره نمود.

* شهادت

شامل: شهادت حمزه در جنگ احد و مُثله‌شدن جنازه وی به دستور هند، اوّلین شهید مسلمانان در احد که پیامبر بر جنازه وی نماز خواند، لقب «سید الشهداء» برای حمزه و سنّ وی هنگام شهادت.

* پس از شهادت

مشتمل بر مطالبی مانند: کفن‌شدن حمزه توسط پیامبر، دفن حمزه، هفت تکبیر پیامبر (ص) در نماز بر پیکر حمزه، ناراحتی شدید و گریه پیامبر پس از شهادت حمزه، توصیه پیامبر برای عزاداری پس از شهادت حمزه، ممانعت پیامبر از دیدن جنازه حمزه توسط صفیه، سخن پیامبر (ص) در جنگ احد پس از شهادت حمزه در باره جهنم نرفتن وی، شکایت پیامبر به خدا پس از شهادت حمزه، ساختن تسبیح از تربت مزار حمزه توسط حضرت فاطمه (س)، دادن ترکه حمزه به دخترش توسط پیامبر، زیارت‌نامه حمزه، و شعر حسان بن ثابت در سوگ حمزه.

* سخن پایانی

پس از این بررسی‌های فوق، روشن شد آنچه در تولیدات مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، اعم از مقالات پایگاه‌های اینترنتی یا منابع و متون نرم‌افزارها، در باره حضرت حمزه (ع) منعکس شده، غالباً بیانگر ویژگی‌های مثبت شخصیتی و تلاش‌های ایشان در حمایت از رسول خدا (ص) و دین اسلام است که به مهم‌ترین نکات مطرح‌شده در آنها اشاره نمودیم.

اما شبهه‌ای که با توجّه به بررسی جمیع روایات و گزارش‌های تاریخی، سنخیتی با شخصیت ارزشمند و بزرگ حضرت حمزه (ع) نداشته و در برخی از نرم‌افزارها (تراث، جامع الأحادیث و جامع التفاسیر) در باره ایشان مطرح شده، اتهامی است که در باره شراب‌خواری به حضرت حمزه (ع) بیان گردیده است.

این روایت، در منابع شیعی (1) که قدیمی‌ترین آنها تفسیر عیاشی (م.320ق) است و برخی منابع بعدی (2) نیز که تصریح به نقل روایت از آن کتاب نموده‌اند، به صورت ضعیف و مرفوع از طریق هشام بن سالم (م.183ق) از امام صادق (ع) نقل شده است:

«عن هشام بن سالم عن أبی‌عبدالله قال: سمعته یقول بینما حمزة‌بن‌عبدالمطلب (ع) و أصحاب له علی شراب لهم یقال له السکرکة، قال: فتذاکروا الشریف فقال لهم حمزة: کیف لنا به فقالوا: هذه ناقة ابن أخیک علی، فخرج إلیها فنحرها، ثم أخذ کبدها و سنامها فأدخل علیهم، قال: و أقبل علی فأبصر ناقته فدخله من ذلک، فقالوا له: عمک حمزة صنع هذا، قال: فذهب إلی النبی (ص) فشکا ذلک إلیه ...».

روایت ذکرشده با اختلافاتی در محتوا و متن روایت، در منابع اهل‌سنّت (3) که قدیمی‌ترین آنها صحیح بخاری (م.256ق) است، از طرق زهری از امام سجاد (ع) نقل شده است. (4)

در مورد اعتبار روایات زهری در میان علمای شیعه و اهل‌سنّت، نظریات متفاوتی وجود دارد. برخی از علمای شیعه، از زهری با تعابیری چون عدو و دشمن اهل‌بیت (ع) و ناصبی و حتی کافر یاد می‌کنند (5) و برخی هم او را شیعه و رازدار امام سجاد (ع) می‌دانند. (6) عدّه دیگری از عالمان شیعی هم زهری را فردی عامّی و متوسط به حساب آورده‌اند. (7)

در میان دانشمندان اهل‌سنّت نیز با اینکه اکثریت آنها ابن‌زهری را ستایش و توثیق کرده‌اند، (8) ولی برخی نیز در مقابل، وی را به علّت خدمت به دستگاه مروانی، قبول هدایا و مسئولیت در دربارشان بی‌شخصیت، ناصالح، سرباز امویان، دستمال و ابزار دست حاکمان خوانده‌اند. (9) برخی وی را از مخالفان علی بن ابی‌طالب (ع) می‌دانند. (10)

پاسخ این شبهه و اتهام، در برخی از منابع موجود در نرم‌افزارها، از جمله نرم‌افزار دانشنامه تاریخ تشیع، موجود می‌باشد. (11)

نتیجه

پس از بررسی محتوای پایگاه‌های اینترنتی و برنامه‌های نرم‌افزاری مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی و استخراج جداول آماری و مقایسه آنها با یکدیگر، نتایج زیر به دست آمد:

1. در میان نرم‌افزارهای بررسی‌شده، اطّلاعات دو نرم‌افزار «سیره معصومان (ع)» و «نور السیره 2» در باره حمزة‌بن‌عبدالمطلب، به‌صورت موضوعی، منسجم، دسته‌بندی‌شده و پژوهش‌محور از منابع معتبر و متون کهن ارائه شده است و اطّلاعات باقی نرم‌افزارها با جست‌وجوی لفظی و به‌صورت غیرمنسجم در دسترس است.

در قسمت زندگی‌نامه نرم‌افزار «سیره معصومان (ع)» و در بخش «فهرست گزینشی»، مطالب موجود در باره حمزة‌بن‌عبدالمطلب (ع) به شکل یکجا در اختیار کاربر قرار دارد و در قسمت «تاریخ‌نامه» نرم‌افزار نور السیره 2 نیز می‌توان مطالب دسته‌بندی‌شده‌ای را ذیل عنوان حمزة‌بن‌عبدالمطلب مورد مطالعه قرار داد.

2. هرچند اکثر نرم‌افزارهای بررسی‌شده به صورت موضوعی تولید شده است، ولی با توجّه به گونه‌های اطّلاعاتی برخی از منابع و قابل‌استفاده‌بودن محتوای آنها در چند موضوع، همچون کتاب بحار الأنوار که در نرم‌افزارهای تاریخی و تفسیری و حدیثی و کلامی و چند نرم‌افزار دیگر موجود می‌باشد، تعدادی از منابع و متون در چند نرم‌افزار مورد استفاده قرار گرفته است و می‌توان آنها را «منابع مشترک» نامید.

در این میان، سه کتاب: بحار الانوار، تاریخ مدینه دمشق و الطبقات الکبری، بیشترین آمار پاسخ‌های مرتبط با حمزة‌بن‌عبدالمطلب (ع) را در میان نرم‌افزارهای مرکز نور به خود اختصاص داده‌اند.

اشتراک و هم‌پوشانی مطالب مربوط به وقایع صدر اسلام و رویدادهای زندگی برخی از امامان، باعث شده است که به طور مثال، در دو نرم‌افزار «سیره معصومان (ع)» و «نور السیره 2»، تعداد 23 منبع به صورت مشترک در این دو نرم‌افزار مورد استفاده قرار گرفته باشند که البته نوع نگاه و استخراج و دسته‌بندی‌های پژوهشی در این دو برنامه، در برخی از موارد متفاوت و کارکردهای متنوّعی دارند.

3. اشتراک تعدادی از منابع در نرم‌افزارهای مختلف، باعث اشتراک پاسخ‌ها در پاره‌ای از جست‌وجوها می‌گردد و در نظر قراردادن نتایج جست‌وجو در یکی از نرم‌افزارها و حذف و پالایش منابع مشترک در نتایج جست‌وجوی سایر نرم‌افزارها، موجب کاهش آمار فراوانی پاسخ‌ها خواهد شد که با تجمیع منابع نرم‌افزارها در یک نرم‌افزار واحد، این نتیجه قابل حصول خواهد بود.

4. اکثر منابع و متون موجود در نرم‌افزارها و مقالات منتشرشده در پایگاه‌ها، نسبت به حمزة‌بن‌عبدالمطلب (ع) رویکرد و دیدگاه مثبتی را ارائه کرده‌اند و شخصیت و اقدامات او را در حمایت از رسول خدا (ص) و دین اسلام و تلاش‌های وی را در مبارزه با دشمنان اسلام، مورد ستایش و تمجید قرار داده‌اند.

5. وجود منابع مشترک در برخی از نرم‌افزارها، دقّت در گونه‌شناسی اطّلاعات و برشمردن تفاوت‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد؛ ولی در باره رویکرد کلی و نگاه کلان نرم‌افزارها، می‌توان به نکاتی اشاره کرد؛ نرم‌افزارهای تاریخی و جغرافیایی همچون: «تاریخ ایران» و «سیره معصومان (ع)»، «نور السیره» و «مقتل الحسین (ع)»، بیشتر به جنبه‌های دنیوی و این جهانی زندگانی و سیره حمزة‌بن‌عبدالمطلب پرداخته‌اند؛ ولی نرم‌افزارهای روایی همچون «جامع الأحادیث»، به وجوه فرا دنیوی زندگی حمزة‌بن‌عبدالمطلب نیز پرداخته‌اند. روایاتی را که از پیامبر خدا (ص) و برخی امامان معصوم (ع) در باره مقام و منزلت حمزه در بهشت و نزد خداوند مطالبی نقل شده، می‌توان در این برنامه مورد مطالعه و بررسی قرار داد.

سنخ اطّلاعات و رویکرد کلّی نرم‌افزار «جامع تفاسیر» نیز پرداختن به آیاتی است که بنا بر نظر مفسران به‌صورت اختصاصی در باره حمزة‌بن‌عبدالمطلب نازل شده است یا در باره گروهی نازل شده است که حمزه نیز جزء آن گروه می‌باشد.

پی‌نوشت‌ها:

* پژوهشگر گروه تاریخ مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
1. محمد بن مسعود عیاشی، تفسیر عیاشی، ج1، ص339؛ محمد بن حسن طوسی، امالی، ص657؛ شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج25، ص306؛ سید هاشم بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج2، ص353؛ علامه مجلسی، بحار الأنوار، ج20، ص114؛ سید نعمت‌الله جزائری، کشف الأسرار فی شرح الإستبصار، ج3، ص510؛ میرزای نوری، مستدرک الوسائل ومستنبط المسائل، ج17، ص49.
2. شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج25، ص306.
3. محمد بن اسماعیل بخاری، الصحیح، ج10، ص329؛ مسلم بن حجاج نیشابوری، صحیح مسلم، ج10، ص180؛ یعقوب بن سفیان فسوی، المعرفة والتاریخ، ج1، ص114؛ ثعلبی نیشابوری، الکشف والبیان، معروف به تفسیر ثعلبی، ج2، ص142؛ ابونعیم اصفهانی، حلیة الأولیاء، ج3، ص144؛ ابن‌جوزی، بستان الواعظین، ص239؛ نویری، نهایة الأرب فی فنون الأدب، به نقل از: صحیح مسلم، ج4، ص78؛ ابن‌کثیر، البدایة والنهایة، ج3، ص417.
4. بخاری، الصحیح، ج10، ص329.
5. محمد بن حسن طوسی، رجال، ص119؛ علامه حلی، خلاصة الأقوال فی معرفة الرجال، ص392؛ ابن‌داود، رجال ابن‌داود، ص184.
6. وحید بهبهانی، تعلیقة علی منهج المقال، ص313و 329؛ میرزای نوری، خاتمة المستدرک، ج4، ص300.
7. سید ابوالقاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج17، ص190؛ تستری، قاموس الرجال، ج9، ص329و 330.
8. شمس‌الدین محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج5، ص335؛ ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج55، ص351؛ ابن‌حجر عسقلانی، فتح الباری، ج11، ص77.
9. شمس‌الدین محمد ذهبی، میزان الإعتدال، ج2، ص404؛ ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج55، ص370.
10. ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ج4، ص102. برای مطالعه بیشتر در باره شخصیت زهری، ر.ک: حیدری‌نسب، علیرضا، «ابن‌شهاب زهری و عداوت اهل‌بیت (ع)»، پژوهش‌های قرآن و حدیث، سال چهل و چهارم، شماره دوم، پاییز و زمستان 1390: 79 ـ 99.
11. برای مطالعه نقد روایت بخاری، ر.ک: صالحی نجف‌آبادی، نعمت‌الله، غلو (درآمدی بر افکار و عقاید غالیان در دین)، کویر، تهران، 1384ش، ص57.