قبل از معرفی پایگاه ها باید یادآور شویم که:

الف) تعداد پایگاه هایی که به مطالب فقهی و اصولی اختصاص داشته باشند، بسیار اندک است. به جز پایگاه مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی و پایگاه یعسوب الدین که در کتابخانه خود صرفاً منابع فقهی آورده اند، پایگاه دیگری مختص فقه و اصول در اینترنت موجود نیست. بنابراین، پایگاه هایی معرفی می شود که منابع قابل توجهی در زمینه فقه و اصول داشته باشند.

ب) تعدادی از پایگاه های مراجع تقلید و علماء به مناسبت موضوع، معرّفی خواهند شد. البته معرفی پایگاه های علماء و مراجع، خود مقاله مستقلی است که امیدواریم این کار در فرصت مناسب انجام شود.

ج) ملاک در اولویت معرفی پایگاه ها، اموری چون: اختصاص پایگاه به فقه و اصول، حجم مطالب ارائه شده، طبقه بندی مطالب موجود در پایگاه و برخوردار بودن از امکانات جستجو می باشد.

پایگاه ولایت (www.wilayah.org)

«ولایت»، یکی از پایگاه هایی است که تقریباً همه مطالب آن فقهی یا به نوعی مربوط به فقه است. در این پایگاه، دروس فقهی، استفتائات و دیدگاه های حضرت آیة اللَّه خامنه ای در معرض استفاده علاقه مندان قرار دارد. در کتابخانه این پایگاه، توضیح المسائل حضرت امام خمینی قدس سره نیز قابل دستیابی است.

اغلب مطالب موجود در پایگاه به شش زبان: فارسی، عربی، انگلیسی، اردو، ترکی و فرانسوی ترجمه و ارائه شده است.

دانشگاه اسلامی (www.u-of-islam.net)

بخشی از این پایگاه ضمن ارائه تاریخچه ای از چند حوزه معروف شیعی، دروس خارج فقه و اصول اساتید حوزه علمیه قم را به صورت موضوعی آورده است؛ به عنوان مثال، جلسات درسی فقه آیات عظام: بهجت، شاهرودی، مکارم شیرازی، صافی گلپایگانی، خامنه ای، تبریزی، اردبیلی، سبحانی، حائری، فاضل لنکرانی، نوری همدانی و یوسف صانعی، در این پایگاه ارائه گردیده است.

تاکنون متن کامل 2184 جلسه درس خارج فقه و 1300 جلسه درس خارج اصول در پایگاه دانشگاه اسلامی قرار گرفته است. بنابر این، این پایگاه از نظر میزان متن دروس خارج فقه و اصول، بر دیگر پایگاه ها برتری دارد.

پایگاه آیة الله مکارم شیرازی (www.makaremshirazi.org)

www.amiralmomenin.net/farsi/index.htm

متن دروس خارج حضرت آیة الله مکارم شیرازی از سال 1378 تا سال 83-1382 جهت استفاده علاقه مندان در این پایگاه قرار گرفته است.

قابل ذکر است که درس خارج فقه ایشان در موضوع نکاح در 258 جلسه، همراه با ترجمه عربی آن در پایگاه موجود است.

پایگاه بلاغ (www.balagh.net)

چنانچه پایگاه های مربوط به فقه و اصول بر اساس تنوع مطالب و موضوع آن اولویت بندی شوند، سایت بلاغ در صدر چنین پایگاه هایی قرار می گیرد و در صورتی که حجم منابع موجود در پایگاه ملاک اولویّت باشد، پایگاه مرکز اطلاع رسانی آل البیت و پایگاه یعسوب الدین و یا دانشگاه اسلامی از پایگاه های برتر در این موضوع شمرده می شوند. گرچه برخی از پایگاه ها به لحاظ حجم، مطالب و کتاب های زیادی را شامل می شوند، ولی دسترسی به موضوعات ریز و فرعی در آن پایگاه ها چندان ساده نیست. بخش مربوط به فقه پایگاه بلاغ از این مزیت برخوردار است. این پایگاه مطالب موجود را به روشنی طبقه بندی کرده و هر موضوعی را به دسته های فرعی تری تقسیم کرده است. این نوع تقسیم بندی، موجب سهولت در یافتن اطلاعات موجود در پایگاه می شود. پایگاه بلاغ مطالب مربوط به فقه و احکام را در موضوعات زیر دسته بندی نموده است:

توضیح المسائل: رساله های 6 تن از مراجع عظام به علاوه ترجمه تحریر الوسیله حضرت امام خمینی قدس سره در 4 جلد؛

احکام موضوعات خاصّ: در این قسمت تعدادی کتاب با موضوعات خاصّ از جمله: احکام خانواده، روابط مرد و زن، حجّ، مسافر، پزشکان، مسجد آمده است؛

پرسش و پاسخ: در این بخش، استفتائات فقهی مراجع در مواردی از قبیل: قرآن، رایانه، مرگ مغزی و ازدواج موقت، و نیز متن کامل استفتائات حضرات آیات: خامنه ای، تبریزی، لنکرانی و مکارم قرار دارد؛

مقالات فقهی: در این گزینه، مقالات در 13 موضوع اصلی طبقه بندی شده اند که هر موضوع خود به موضوعات فرعی دیگری تقسیم شده است. از موضوعات اصلی آن؛ پزشکی و مشاغل مربوط به آن، جهاد، حکومت و روایات اقتصادی، حقوقی و قضایی، و ارتباط با غیر مسلمانان را می توان نام برد؛

فقه تطبیقی: تفاوت های فقهی امامیّه، شافعی و حنفی در مباحث: حجّ و عمره، نماز تراویح، منشأ اختلافات مذهبی، نجاست، وضو و نماز، از مطالب این بخش می باشد؛

لغات و اصطلاحات: بعضی از اصطلاحات فقهی به ترتیب حروف الفبا در این بخش توضیح داده می شوند؛

بزرگان فقهاء: این بخش، زندگی نامه بعضی از فقهاء در گذشته، علماء شهید و برخی از مراجع حاضر را شامل می شود؛

آشنایی با مراکز فقهی جهان: این بخش، به معرفی 22 مورد از حوزه های بزرگ جهان پرداخته است؛

مذاهب فقهی عمده جهان اسلام: مذهب شیعه، اهل تسنن و دیگر فرقه های اسلام به طور خلاصه در این قسمت معرفی شده اند؛

مباحث کلّی فقه: این بخش، مشتمل بر مجموعه ای از مقاله هاست که در باره موضوعات مختلف فقه نوشته شده اند؛

کتابخانه: متن کامل 20 جلد کتاب در کتابخانه فقهی پایگاه بلاغ وجود دارد.

پایگاه آیة اللَّه فاضل لنکرانی (www.lankarani.org)

این پایگاه از طرف دفتر آیة الله لنکرانی پشتیبانی می شود. مطالب مربوط به فقه و اصول در این پایگاه به شرح ذیل است:

تالیفات معظم له، از جمله: نهایة التقریر فی مباحث الصلاة (3 جلد)، کتاب تفصیل الشریعة (3 جلد) و القواعد الفقهیة .

احکام و فتاوا شامل: رساله، مناسک حجّ، استفتائات جدید، جامع المسائل (2 جلد) و مسائل متفرقه روز.

بخش دروس که مشتمل بر سلسله درس های اصول ایشان است و از دو بخش متنی و صوتی تشکیل یافته است.

کتاب «تحریری نو از اصول فقه شیعه» در طی 6 جلد و همچنین تعدادی از کتاب های مربوط به فقه از محمد جواد فاضل لنکرانی (پسر معظم له) نیز در این پایگاه آمده است.

در بخش دیگری از این پایگاه، فهرست 6722 عنوان از کتاب های کتابخانه تخصصی - فقهی ائمه اطهار علیهم السلام وابسته به مرکز فقهی الائمة الاطهار معرفی شده است.

از امکانات این پایگاه، جستجو در عناوین کتاب ها می باشد. این پایگاه، مطالب خود را به ده زبان ارائه داده است.

گفتنی است که دسترسی به دروس خارج آیة الله لنکرانی از طریق پایگاه تبیان نیز وجود دارد.

نشانی:

www.tebyan.net/hozeh-elmi/html/porcourses/main/index.htm?lesson=1

یعسوب الدین علیه السلام (www.yasoob.com)

کتابخانه این پایگاه به منابع فقهی اختصاص دارد و از نظر تعداد منابع فقهی، از همه پایگاه های دیگر گسترده تر است.

متن کامل 674 جلد کتاب در موضوع فقه شیعی، 88 جلد در موضوع فقه شافعی، 28 جلد در فقه مالکی و 8 جلد در فقه زیدی در کتابخانه این پایگاه وجود دارد؛ کتاب ها به صورت الفبایی تنظیم شده اند، ولی نبود امکان جستجو، یافتن یک کتاب خاصّ را مشکل کرده است. از جمله کتاب های این پایگاه، جواهر الکلام (43 جلد)، حدائق الناظرة (25 جلد)، ریاض المسائل (9 جلد)، شرح لمعه (9 جلد) و فقه الصادق (26 جلد) می باشد.

پایگاه مرکز جهانی اطلاع رسانی آل البیت (الشیعه) (www.al-shia.com)

این پایگاه از نظر حجم مطالب اعم از کتاب یا مقاله، بر دیگر پایگاه ها برتری دارد. این پایگاه به 24 زبان ارائه شده است، ولی بیشتر مطالب آن به زبان های: فارسی، عربی و انگلیسی است.

مطالب فقهی این پایگاه، به صورت کتاب، مقاله و مجله ارائه می شود. قابل ذکر است در بخش علماء و مراجع، ضمن پاسخ به پرسش های فقهی، رساله های مراجع تقلید نیز ارائه شده است؛ پاسخ به 1860 مورد استفتاء فارسی و 4178 مورد استفتاء عربی از حضرت آیت اللَّه سیستانی از همین جمله است.

کاربران می توانند از طریق این پایگاه از مراجع تقلید خود سؤال کرده و پاسخ آن را دریافت نمایند.

به طور کلی، در این پایگاه متن 35 جلد کتاب به زبان فارسی، 127 جلد به زبان عربی (اعم از فقه و اصول) از جمله: المهذّب البارع فی شرح المختصر النافع (5 جلد)، شرائع الاسلام (2 جلد)، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة (10 جلد)، رسائل الکرکی (3 جلد)، تذکرة الفقهاء (4 جلد) و تحریر الوسیله حضرت امام خمینی(ره)، و همچنین تعداد 50 جلد کتاب به زبان انگلیسی موجود است.

در این پایگاه، امکان جستجو در متن کتاب ها و مقالات فارسی وجود دارد. ولی در زبان عربی صرفاً جستجو در عنوان کتاب یا مؤلف امکان پذیر است.

فقه اسلامی (www.islamicfeqh.org)

فقه اسلامی تنها پایگاه شیعی است که به علم فقه اختصاص دارد. این پایگاه به مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت علیهم السلام وابسته است. این مؤسسه، بخشی از نتایج فعالیت های خود را از طریق اینترنت در معرض استفاده عموم قرار داده است.

متن کامل 78 جلد از کتاب های منتشر شده توسط این مؤسسه، در اینترنت قرار گرفته است. همچنین فصلنامه فقه اهل بیت به زبان فارسی و عربی و دوره 11 جلدی کتاب الغدیر که از سوی این مرکز تصحیح شده است، در این پایگاه موجود است.

با این همه، قابل ذکر است که همه کتاب های موجود در این پایگاه، فقهی نیستند و با توجه به اینکه این پایگاه منتسب به بزرگترین مرکز فقهی می باشد، انتظار کاربران اینترنتی این است که این پایگاه در مقایسه با پایگاه های دیگر اسلامی در زمینه منابع فقهی غنی تر باشد، ولی این گونه به نظر نمی رسد.

تألیفات فقهی آیة الله سبحانی (www.imamsadeq.org)

در بخشی از پایگاه مؤسسه امام صادق علیه السلام، تألیفات و دیدگاه های آیة الله سبحانی، از جمله آثار ایشان در زمینه های فقه و اصول در دسترس علاقه مندان و کاربران اینترنت قرار گرفته است.

متن کامل 18 جلد کتاب در علم اصول و 23 جلد در علم فقه و مسائل فقهی در کتابخانه این پایگاه موجود است، که به کتاب های: «المحصول فی علم الاصول (4 جلد)، ارشاد العقول الی مباحث الاصول (3 جلد)، الوسیط فی اصول الفقه (2 جلد) و التقیه مفهومها و دلیلها» می توان اشاره کرد.

گفتنی است که امکان جستجو در متن کتاب ها، دسترسی به مطالب مورد نظر را سریع و آسان نموده است.

شریعت و کودکان (www.rafed.net/child/sharia)

پایگاه رافد ضمن اختصاص دادن بخشی از فضای اینترنتی خود به منابع فقهی، در بخش دیگری از پایگاه با عنوان «الطفل و الشریعة» با هدف آموزش کودکان مطالبی آورده است. در این بخش که از مجله المجتبی استفاده شده، با تصاویر متناسب با موضوع، توضیحاتی ارائه شده است که بیشتر این موضوعات به تکالیف فقهی مربوط هستند.

پایگاه آیة الله تبریزی (www.tabrizi.org/droos)

دروس خارج حضرت آیة الله تبریزی در زمینه های فقهی، اصولی و برخی موضوعات دیگر در پایگاه اختصاصی ایشان آمده است. البته مطالب این پایگاه به تدریج در حال تکمیل شدن است.

زائر (نشریه ویژه حجّ) (www.hadj.ir)

«زائر» نشریه ای ویژه حجّ است که همه ساله در ایام حجّ اطّلاعات مفیدی درباره حجّ و مسائل فقهی مربوط به آن را منتشر می کند. این نشریه، مقالات جالبی در خصوص مسائل مستحدثه ارائه می دهد. مطالب این نشریه از طریق پایگاه حجّ در دسترس کاربران قرار گرفته است.

پایگاه آیة الله محمدسعید حکیم (www.alhakeem.com)

بخش کتابخانه پایگاه آیة الله حکیم منابع زیادی در موضوعات: قرآن، عقاید، سیره، حدیث، دعا، اخلاق و نیز فقه آورده است. در میان کتاب ها، 8 جلد کتاب فقهی از آیة الله حکیم دیده می شود.

یکی از عناوین جالب توجه در میان این کتاب ها، عنوان «فقه کامپیوتر و اینترنت» است.

آیة الله صافی (www.saafi.net)

منابع فقهی این پایگاه شامل رساله عملیه، مناسک حج و استفتائات فقهی آیة الله صافی گلپایگانی است.

پایگاه آیة الله محمدتقی مدرسی (www.almodarresi.com)

پایگاه اختصاصی حضرت آیة الله محمدتقی مدرسی ضمن ارائه مطالبی در خصوص زندگی نامه ایشان، منابع زیادی از تألیفات وی را که بیشتر آنها در زمینه فقه می باشد، در دسترس کاربران قرار داده است.

پایگاه آیة الله صانعی (www.saanei.org)

در این پایگاه، کتاب های فقهی آیة الله صانعی، شامل: مجمع المسائل، احکام پزشکی و احکام قضایی، حجّ، احکام نوجوانان و دروس خارج فقه و اصول ایشان در دسترس جویندگان علم قرار گرفته است.

ارزیابی کلّی

در پایان، بعد از مرور چند پایگاه فقهی، اشاره به چند نکته ضروری است.

الف) با توجه به اینکه زمان زیادی از ورود و گسترش اینترنت در ایران نمی گذرد، کارهای صورت گرفته در حوزه علوم اسلامی به ویژه در زمینه علوم حوزوی، قابل تحسین است. بسیاری از پایگاه های اسلامی در ایران به نوعی به مراکز حوزوی منتسب هستند.

ب) پایگاه «الدرس»(1) در ارائه دروس حوزه علمیه از همه پایگاه ها برتر بود. ولی مدّتی است که فعّال نیست و به همین جهت، در این مقاله معرفی نشده است. امیدواریم مسئولان پایگاه غدیر(2) که پایگاه مذکور را پشتیبانی می کنند، با رفع این مشکل امکان استفاده علاقه مندان علوم حوزوی را فراهم نمایند.

ج) با توجه به کم بودن پایگاه های فقه و اصول به زبان انگلیسی، از معرفی آنها صرف نظر شد.

د) ممکن است پایگاه هایی از دید ما پنهان مانده باشند، لذا معرفی این چند پایگاه، گویای محدود بودن منابع فقهی و اصولی به این تعداد نیست.

ه) برخی از مذاهب دیگر از جمله اهل تسنن، در زمینه آموزش احکام برای کودکان و نوجوانان از جاذبه های هنری استفاده کرده اند؛ مثلاً، آموزش احکام از طریق فلش یا برنامه های چند رسانه ای دیگر، که جای خالی این گونه فعالیت ها در پایگاه های شیعی بیش از پیش احساس می شود.

شایان ذکر است که تعدادی از شاهراه های اطلاعاتی از جمله پایگاه «جستجوگر پایگاه های شیعه»(3) و «راهنمای پایگاه های اسلامی»(4) جهت دستیابی به مسائل فقهی در اینترنت قابل استفاده است. هر کدام از این پایگاه ها گزینه ای را برای فقه و احکام اختصاص داده و پایگاه هایی را در همین زمینه معرفی کرده اند.

پی نوشت ها: