کلیدواژگان: هوش مصنوعی حدیث‌پژوهی، گفت‌وگو با احادیث نور، جست‌وجوی معنایی، چت‌بات دینی.

مقدّمه

در نظام معرفتی اسلام، حدیث، جایگاهی بنیادین دارد. قرآن کریم به منزله منبع وحی الهی، و سنّت معصومان (ع) بهعنوان تبیین‌کننده و مفسر آن، دو رکن اصلی معرفت دینی محسوب می‌شوند. فهم دقیق و استخراج گزاره‌های اخلاقی، فقهی و سبک زندگی از احادیث، همواره دغدغه عالمان مسلمان بوده است. در طول تاریخ، ابزارهای گوناگونی برای گردآوری و بازیابی روایات فراهم شده است؛ از مجموعه‌های روایی مانندجوامع روایی اوّلیه و ثانویه تا نرم‌افزارهای حدیثی معاصر نظیر «جامع‌الأحادیث نور». بااینحال، گستردگی حجم داده‌ها، تنوّع محتوایی روایات و نیازمندی به درک معنایی عمیق، چالش‌های نوینی را پیش‌روی حدیث‌پژوهی قرار داده است.

ورود فنّاوریهای دیجیتال به حوزه علوم اسلامی، به‌ویژه در دهه‌های اخیر، موجب شد که جست‌وجو و تحلیل احادیث از سطح «جست‌وجوی واژگان» فراتر رود و امکان طبقه‌بندی موضوعی و مقایسه متون فراهم شود. با وجود این، بیشتر سامانه‌های حدیثی موجود، تا سالهای اخیر بر پایه بازیابی واژگانی عمل می‌کردند؛ مانند جامع الأحادیث 3.5؛ یعنی تنها احادیثی را بازمی‌گردانند که واژه مورد نظر در متن آنها وجود داشت ؛ بدون آنکه معنای ضمنی، مترادفات یا مفاهیم هم‌خانواده را درک کنند. البته مرکز نور در این سالها نرم افزارهای موضوعی و درختوارهای نیز تولید کرده است؛ امّا این نرم‌افزارها با وجود تأثیر مثبتی که در بازیابی اطّلاعات حدیثی داشتند، همچنان مشکلاتی در شیوه ارائه به کاربر نهایی و دشواری استفاده داشتند. این محدودیت باعث شد که پژوهشگر نتواند با زبان طبیعی و پرسش‌های مفهومی (مانند «حدیثی درباره آرامش در خانواده») به نتایج معنادار دست یابد.

از سوی دیگر، ظهور هوش مصنوعی و به‌ویژه فنّاوری «پردازش زبان طبیعی» (Natural Language Processing) در سال‌های اخیر، افق تازه‌ای در علوم انسانی و مطالعات دینی گشوده است. توانایی این فنّاوری در درک مفاهیم، تشخیص زمینه معنایی و تولید پاسخ، سبب شده است که نگاه به متون دینی نیز دچار تحوّل شود. بااینحال، کاربرد هوش مصنوعی در حوزه حدیث‌پژوهی، با ملاحظات ویژه‌ای همراه است؛ زیرا متن حدیث از نظر: اعتقادی، فقهی و تاریخی، دارای حسّاسیت بالاست و هرگونه خطا در نقل یا تفسیر، می‌تواند به جعل حدیث یا تحریف معنایی منجر شود.

در این میان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) با راه‌اندازی سامانه «گفت‌وگو با احادیث» گامی نوین در به‌کارگیری پردازش معنایی زبان طبیعی در خدمت حدیث برداشته است. این سامانه که در قالب وب‌سایت chattohadith.inoor.ir عرضه شده، با استفاده از مدل‌های جست‌وجوی معنایی، به کاربران امکان می‌دهد تا سؤالات خود را با زبان طبیعی مطرح کرده و پاسخ‌هایی مستند به احادیث دریافت کنند؛ به بیان دیگر، این سامانه تلاشی است برای گذار از مرحله «جست‌وجوی سنّتی حدیث» به مرحله «گفت‌وگوی هوشمند با حدیث».

با وجود این پیشرفت، هنوز چالش‌های متعدّدی پیش روی این مسیر قرار دارد؛ از جمله: عدم توانایی در گفت‌وگوهای چندمرحله‌ای، ناتوانی در تحلیل تفسیری احادیث و نبودِ سازوکار اعتبارسنجی خودکار برای تشخیص اصالت یا ضعف روایت. ازاین‌رو، نیاز به مدلی جامع‌تر احسّاس می‌شود که بتواند ضمن حفظ امانت نقلی، به درک تحلیلی و استنباطی از حدیث نیز دست یابد؛ البته استنباط فقهی، خارج از حوزه عملکرد سامانه است.

مسئله محوری این مقاله، در همین نقطه شکل می‌گیرد؛ چگونه می‌توان سامانه «گفت‌وگو با احادیث نور» را از یک ابزار جست‌وجوی معنایی، به یک چت‌بات حدیثی تخصّصی، ایمن و مستند ارتقاء داد؟ مقاله حاضر، در پی آن است که با تحلیل جایگاه فعلی این سامانه، تبیین محدودیت‌ها و ترسیم مراحلّ تکامل فنّی و معرفتی، الگویی ایمن و علمی برای آینده هوش مصنوعی حدیث‌پژوهی ارائه دهد.

تحوّلات فنّاوری در مطالعات حدیثی

تحلیل روند تاریخی مطالعه و بازیابی حدیث نشان می‌دهد که این حوزه نیز همانند دیگر شاخه‌های علوم اسلامی، از تحوّلات فنّاورانه تأثیر پذیرفته است. از قرن سوم هجری، تدوین مجموعه‌های حدیثی بزرگ و ساختارمند به‌صورت مکتوب، از اقدامات نخستین در نظام‌مند شدن میراث روایی شیعه و اهلسنّت بود. در این دوره، آثار مهمی از جوامع حدیثی اوّلیه و ثانویه چون: الکافی از کلینی، تهذیب و استبصار از شیخ طوسی، و من لایحضره الفقیه از شیخ صدوق، بنیان اصلی گردآوری و طبقه‌بندی احادیث شیعی را شکل دادند. این تلاش‌ها گرچه عظیم و دقیق بود و با انگیزه افزایش کیفیت بازیابی احادیث جمع‌آوری صورت می‌گرفته است، امّا محدودیت‌های نسخه‌برداری، پراکندگی نسخ و دشواری جست‌وجوی موضوعی، مانع از دسترسی سریع به روایات شد.

با نگارش مجموعه‌های جامع مانند «بحار الأنوار» اثر علّامه مجلسی، و گسترش چاپ در قرون اخیر، دسترسی پژوهشگران تا حدی آسان‌تر شد؛ بااینحال، مشکل «جست‌وجوی هدفمند» همچنان باقی بود. پژوهشگر برای یافتن یک روایت مرتبط، ناچار بود صدها صفحه را مرور کند و در برخی از جوامع روایی، تطبیق میان مضامین را شخصاً انجام دهد؛ حتّی در جوامع روایی مثل بحارالأنوار و وسائل الشیعه که به جهت تبویب مناسب، بازیابی احادیث آسان‌تر انجام می‌شد، دشواری عرضه جامع، سبب ایجاد مشکل تقطیع و اشاره در این آثار شد. در دهه‌های پایانی قرن بیستم، ورود فنّاوری رایانه به حوزه علوم اسلامی، نقطه عطفی در این مسیر بود. مؤسّسات پژوهشی مانند «مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)» با تولید نرم‌افزارهایی نظیر «جامع‌الأحادیث نور»، توانستند مجموعه‌های گسترده‌ای از احادیث را دیجیتالی و قابل جست‌وجو سازند.

در این مرحله، محور اصلی فعّالیت‌ها جست‌وجوی لفظی یا واژگانی بود؛ به‌عبارت دیگر، موتور جست‌وجو تنها به تطبیق واژه مورد نظر در متن حدیث بسنده می‌کرد. این روش، سرعت و دقّت نسبی را افزایش داد؛ امّا از نظر فهم مفهومی و ارتباط معنایی میان احادیث، همچنان ناتوان بود؛ برای نمونه، کاربر اگر می‌خواست در مورد «خوش‌رفتاری با همسر» جست‌وجو کند، مجبور بود که ابتدا معادل عربی آن را یافته و سپس، آن را جست‌وجو کند و از سوی دیگر، سامانه فقط احادیثی را بازمی‌گرداند که دقیقاً آن واژه در متن احادیث وجود داشت و احادیثی با موضوعات نزدیک به آن، نظیر: «معاشرت نیکو»، «احسان به عیال» یا «رفق با زنان»، در نتایج ظاهر نمی‌شدند؛ مگر اینکه کاربر از نرم‌افزارهای موضوعی استفاده می‌کرد که این نرم‌افزارها نیز چالش‌ها و محدودیت‌های خود مانند: هزینه سنگین تولید، دشواری استفاده برای کاربران و پایین بودن سرعت حصول نتایج علمی را داشتند.

تلاش مرکز نور در ارائه امکان مشابهتیابی احادیث نیز گامی امیدوارکننده برای کاستن از زمان انجام پژوهش حدیثی و رسیدن سریع‌تر به نتایج مشابه بود؛ امّا دامنه این امکان نیز به مشابهتیابی لفظی برای شناسایی نسخه‌ها و یافتن محدود مرتبط‌های معنایی خلاصه می‌شد.

در دهه اخیر، با رشد فنّاوریهای پردازش زبان طبیعی و مدل‌های یادگیری عمیق (Deep Learning Models)، امکان تحلیل معنا، شباهت مفهومی و طبقه‌بندی هوشمند متون دینی فراهم شد. در این رویکرد، متن به بردارهای عددی تبدیل می‌شود که شباهت معنایی را نمایش می‌دهند و سیستم به جای جست‌وجوی کلمه، مفهوم را می‌فهمد. بدین ترتیب، اگر کاربر درباره «آرامش در خانواده» بپرسد، سامانه می‌تواند احادیث مرتبط با: «حُسن خلق»، «صبر»، یا «محبت میان زن و شوهر» را نیز پیشنهاد دهد؛ هرچند این واژگان، دقیقاً در پرسش ذکر نشده باشند. این تغییر رویکرد، آغاز مرحله‌ای تازه در پژوهش‌های حدیثی بود که می‌توان آن را بازیابی معنایی (Semantic Retrieval) نامید.

در کنار این تحوّل، پژوهشگران علوم رایانه و دین‌پژوهی به‌تدریج به سوی ایجاد سامانه‌های تعاملی (Interactive Systems) و مولد (Generative) حرکت کردند؛ سامانه‌هایی که نه فقط اطّلاعات را بازیابی می‌کنند، بلکه با کاربر گفت‌وگو کرده و پاسخ را به زبان طبیعی برمی‌گردانند. این، همان نقطه‌ای است که مفهوم «ربات گفت‌وگوگر» یا «چت‌بات» (Chatbot) در علوم انسانی و دینی مطرح شد. چت‌بات‌ها معمولاً از مدل‌های زبانی بزرگ (LLM) بهره می‌گیرند؛ مانند: GPT، Gemini یا Claude که توانایی فهم، استدلال و تولید متن جدید دارند؛ امّا در حوزه متون مقدّس مانند حدیث، استفاده از چنین مدل‌هایی با خطراتی همراه است؛ از جمله: جعل حدیث، تحریف معنایی و استنتاج غیرمستند.

در پاسخ به این چالش، مراکز علمی اسلامی در ایران، به‌ویژه مرکز نور، رویکردی علمی‌تر برگزیدند و به جای استفاده از مدل‌های تولیدی، سامانه‌ای طراحی کردند که تنها از پایگاه داده معتبر احادیث بهره گیرد و پاسخ را بر اساس بازیابی معنایی مستند ارائه دهد. محصول این رویکرد، سامانه «گفت‌وگو با احادیث» است که در واقع ترکیبی از دو فنّاوری است:

1. Semantic Search: برای درک مفاهیم پرسش کاربر؛
2. Retrieval-based Answering: برای ارائه پاسخ مستند از پایگاه داده نور.

این سامانه، از نظر فنّی در میانه طیف میان «موتور جست‌وجوی سنّتی» و «چت‌بات هوش مصنوعی مولد» (Generativ AI ChatBot) قرار می‌گیرد. در مقایسه با چت‌بات‌های عمومی مانند ChatGPT ، فاقد قابلیت‌‌های شناخته‌شده چت‌بات‌های هوش مصنوعی مولد است؛ ولی در مقابل، خطر جعل حدیث در آن به حدّاقل میرسد؛ زیرا هیچ محتوایی خارج از منابع معتبر تولید نمی‌شود. ازاین‌رو، می‌توان آن را نمونه ابتدائی چت‌بات معنایی در حوزه حدیث دانست.

با وجود قرارداشتن این قابلیت در مراحلّ ابتدائی، سامانه «گفت‌وگو با احادیث» توانسته است نیاز فوری پژوهشگران و عموم کاربران را برای دریافت پاسخ مستند و سریع از متون حدیثی برطرف کند؛ امّا هنوز به سطح «درک تحلیلی» و «تعامل چندمرحله‌ای» نرسیده است؛ به بیان دیگر، اگرچه کاربر می‌تواند سؤال خود را به زبان طبیعی بپرسد، امّا سامانه نمی‌تواند گفت‌وگوی پی‌درپی را با حفظ موضوع پیش ببرد یا از پاسخ پیشین خود، نتیجه‌گیری کند.

همچنین، توقع می‌رود که این سامانه به‌عنوان یک چت‌بات حدیثی، قابلیت‌هایی شناخته‌شده‌ای نظیر: دسترسی به بایگانی گفت‌وگوها، پذیرش پرامپت‌ها و حافظه زمینه‌ای را نیز ارائه نماید که نسخه فعلی، فاقد این موارد است.

در جمع‌بندی می‌توان گفت که تحوّلات فنّاوری در مطالعات حدیثی طیّ سه دهه گذشته، سه مرحله اصلی را طیّ کرده است:

1. مرحله دیجیتالی‌سازی داده‌ها (Data Digitization) که در قالب نرم‌افزارهای حدیثی تحقّق یافت؛
2. مرحله جست‌وجوی معنایی (Semantic Search) که فهم مفهومی و برداری از متن را ممکن ساخت؛
3. مرحله تعامل هوشمند محاوره‌ای (Conversational Interaction) که با «گفت‌وگو با احادیث» آغاز شده و مسیر را برای چت‌بات‌های تخصّصی حدیثی هموار کرده است.

این سیر تاریخی نشان می‌دهد که «گفت‌وگو با احادیث نور»، نه صرفاً یک ابزار فنّاورانه، بلکه حلقه‌ای کلیدی در زنجیره تحوّل معرفتیِ حدیث‌پژوهی دیجیتال است.

معرّفی و تحلیل سامانه «گفت‌وگو با احادیث نور»

سامانه «گفت‌وگو با احادیث» (chattohadith.inoor.ir) مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، از نخستین تجربه‌های شناخته‌شده در ایران (بر پایه اطّلاعات منتشرشده تا مهر 1404) در بهره‌گیری از فنّاوریهای معناشناختی و تعامل هوشمند محاوره‌ای در حوزه علوم حدیث است. این سامانه با هدف فراهم کردن امکان گفت‌وگوی هوشمند با متون حدیثی، توسعه یافته است.

1. معرّفی فنّی و محتوایی سامانه

سامانه «گفت‌وگو با احادیث»، در واقع ترکیبی از دو فنّاوری اصلی است:

نخست، موتور جست‌وجوی معنایی (Semantic Search Engine) که با استفاده از مدل‌های برداری (Embedding Models) و خوشه‌بندی مفهومی، قادر است شباهت مفهومی پرسش را تشخیص دهد و احادیث مرتبط را از میان صدها هزار روایت استخراج کند. دوم، رابط گفت‌وگومحور (Conversational Interface) که پاسخ را در قالبی ساده، محاوره‌ای و قابل فهم برای کاربر بازنمایی می‌کند. در واقع، به‌جای وارد کردن کلیدواژه‌های ثابت، کاربر می‌تواند پرسش خود را به زبان طبیعی بیان کند؛ برای نمونه: «چه حدیثی درباره مهربانی با مردم وجود دارد؟»

بانک داده سامانه برگرفته از پایگاه جامع‌الأحادیث نور است که بیش از ۴۰۰ هزار حدیث از حدود ۲۰۰ منبع روایی شیعه را در بر می‌گیرد؛ با این توضیح که جامع‌الأحادیث نور، مجموعه‌ای از روایات با سطوح متفاوت اعتبار است و نیاز به لایه اعتبارسنجی سند دارد. متون احادیث، ترجمه‌ها، منابع و ارجاعات رجالی، در این پایگاه ثبت شده و هر پاسخ سامانه بهطورمستقیم از این بانک داده استخراج می‌شود؛ به بیان دیگر، برخلاف چت‌بات‌های عمومی که متن جدید می‌سازند، سامانه گفت‌وگو با احادیث صرفاً احادیث موجود را بازیابی نموده، در صورت امکان خلاصه‌سازی می‌کند.

از منظر معماری نرم‌افزار، هسته این سامانه بر پایه مدل «پرسش - پاسخ مبتنی بر بازیابی» (Retrieval-based Question Answering) طراحی شده است. در این مدل، سیستم به‌جای تولید پاسخ جدید، از پایگاه داده، اسناد مرتبط را بازیابی و در قالب خلاصه یا نقل مستقیم ارائه می‌دهد و در صورت خلاصه‌سازی، نقل به مضمون تنها با ذکر منبع کامل، مجاز است. همچنین، الگوریتم‌های خوشه‌بندی (Clustering) و تشخیص شباهت معنایی، به سامانه امکان می‌دهند تا پرسش‌های مشابه را تشخیص داده و پاسخ‌های مرتبط را پیشنهاد کند.

در بخش رابط کاربری، محیطی ساده و دوزبانه (فارسی و عربی) طراحی شده که تجربه کاربر را شبیه گفت‌وگو با یک مشاور دینی می‌سازد. هر پرسش، در قالب یک «نوبت مکالمه» ذخیره شده، پاسخ در کنار آن نمایش داده می‌شود. اگرچه از نظر فنّی، این گفت‌وگو فاقد حافظه زمینه‌محور (contextual memory) است، امّا ساختار ظاهری آن، حسّ تعامل و گفت‌وگویی را القاء می‌کند؛ هرچند این تعامل در سطح رابط کاربری است و سامانه فاقد حافظه زمینه‌محور (contextual memory) است.

2. نقاط قوّت سامانه

تحلیل علمی عملکرد سامانه نشان می‌دهد که «گفت‌وگو با احادیث»، از چند جهت دستاوردی مهم در هوشمندسازی علوم اسلامی به شمار می‌رود:

• - درک معنایی سؤال: برخلاف جست‌وجوهای سنّتی که بر مبنای واژه ثابت انجام می‌شود، این سامانه می‌تواند پرسش‌های مفهومی و زبانی طبیعی را تحلیل کند؛ برای مثال، واژه‌های مترادف، ضمایر یا ساخت‌های نحوی متفاوت را تشخیص می‌دهد.
• - ارجاع مستند به منابع معتبر: پاسخ‌ها همیشه همراه با منبع دقیق (نام کتاب، جلد، صفحه یا شماره حدیث) ارائه می‌شود و از پایگاه داده رسمی نور استخراج می‌گردد. این ویژگی، باعث می‌شود اعتبار نقلی پاسخ‌ها حفظ شود.
• - سرعت پاسخ‌دهی بالا: به دلیل ساختار برداری‌شده داده‌ها، بازیابی معنایی در چند ثانیه انجام می‌شود. این سرعت، پژوهش‌های حدیثی را تسهیل نموده، امکان جست‌وجوی گسترده را فراهم می‌کند.
• - خلاصه‌سازی و تحلیل اوّلیه: سامانه توانایی دارد چند حدیث مرتبط را در قالب یک پاسخ ترکیبی یا خلاصه موضوعی ارائه کند. این قابلیت در واقع، شکل ابتدائی از تحلیل معنایی متون دینی است.
• - کاهش خطر جعل حدیث: چون سامانه متون را به صورت خلاقانه تولید نمی‌کند و تنها از منابع ثبت‌شده استفاده می‌نماید، احتمال جعل یا تحریف در آن، تقریباً صفر است.

این نقاط قوّت، موجب شده است که «گفت‌وگو با احادیث»، نه‌تنها برای پژوهشگران علوم اسلامی، بلکه برای طلّاب و عموم کاربران نیز به ابزاری کارآمد تبدیل شود؛ ابزاری که میان «پرسش آزاد» و «پاسخ مستند» پیوند برقرار می‌کند.

3. محدودیت‌ها و چالش‌ها

در کنار دستاوردهای فوق، سامانه گفت‌وگو با احادیث هنوز با چند محدودیت مهم مواجه است که مسیر توسعه آینده را تعیین می‌کنند:

• - فقدان حافظه گفت‌وگویی (Conversation Memory): سامانه هر پرسش را مستقلّ از پرسش قبلی پردازش می‌کند و قادر نیست گفت‌وگوی چندمرحله‌ای را حفظ نماید. در نتیجه، نمی‌تواند به صورت پویا و تدریجی به تبیین مفاهیم بپردازد.
• - نبودِ تحلیل استنباطی: سیستم فقط احادیث مرتبط را بازیابی می‌کند و فاقد توان تحلیل، تفسیر یا استنتاج معنایی از مجموعه روایات است. به همین دلیل، نمی‌تواند پاسخ تحلیلی یا مقایسه‌ای ارائه دهد.
• - محدودیت در ارزیابی اعتبار روایات: اگرچه منابع پاسخ معتبرند، امّا سامانه فعلاً توانایی تشخیص سند قوی، ضعیف یا مرسل را ندارد. این ضعف، استفاده پژوهشی عمیق را محدود می‌کند. برای رفع این ضعف، باید از پایگاه‌های رجالی مانند «معجم رجال الحدیث» یا «قاموس الرجال» داده استخراج شود.
• - عدم تشخیص زمینه پرسش (Context Detection): سیستم نمی‌تواند نوع سؤال (اخلاقی، فقهی، تاریخی یا اعتقادی) را شناسایی کند تا پاسخ مناسب‌تر ارائه دهد و همچنین، قادر به تفکیک سطح کاربر (پژوهشگر، دانشجو یا عموم مردم) نیست تا عمق و نوع پاسخ را متناسب با نیاز او تنظیم نماید.
• - وابستگی کامل به پایگاه نور: این پایگاه بسیار معتبر است، امّا تمرکز انحصاری بر منابع شیعی، مانع از پوشش احادیث اهل‌سنّت می‌شود.

این کاستی‌ها نشان می‌دهد که سامانه هنوز در مرحله میانی بین موتور جست‌وجو و چت‌بات هوشمند قرار دارد. با وجود این، ویژگی‌های فنّی و ایمنی محتوایی آن، بنیان ارزشمندی برای توسعه چت‌بات‌های دینی آینده فراهم کرده است.

مقایسه سه رویکرد در بازیابی حدیث

مطالعات حدیثی، همانند سایر حوزه‌های معرفتی، از روش‌های مختلفی برای دستیابی به متن و معنا بهره می‌برد. در عصر هوش مصنوعی، این روش‌ها را می‌توان به سه رویکرد اصلی تقسیم کرد:

1. جست‌وجوی سنّتی مبتنی بر کلیدواژه (Keyword-based Search)؛
2. جست‌وجوی معنایی (Semantic Retrieval)، نظیر سامانه گفت‌وگو با احادیث نور؛
3. چت‌بات‌های عمومی مبتنی بر مدل‌های زبانی بزرگ هوش مصنوعی مولد (Generative AI) .

درک تفاوت‌های بنیادین این سه رویکرد، برای ارزیابی علمی سامانه‌های هوشمحور در حوزه دین ضروری است؛ چرا که هریک دارای مبانی روش‌شناختی، میزان اتکا به منبع و سطح اعتبار متفاوتی هستند.

رویکرد نخست: جست‌وجوی سنّتی حدیث (Keyword-based Search)

در این رویکرد، محور بازیابی، تطبیق واژه یا عبارت دقیق در متن حدیث است. این روش که از نخستین نسل نرم‌افزارهای نور و سایر پایگاه‌های حدیثی (مانند «جامع‌الأحادیث» یا «درایة النور») آغاز شد، بر اصولی ساده استوار است: تطبیق مستقیم، دسته‌بندی موضوعی و نمایش متون دارای واژه مورد نظر. مزیت اصلی این روش، دقّت نقلی مطلق است؛ زیرا هیچ متن جدیدی تولید نمی‌شود و حدیث عیناً از منبع بازگردانده می‌شود؛ امّا محدودیت بزرگ آن، ناتوانی در درک مفاهیم هم‌معنا یا مرتبط است.

برای مثال، اگر کاربر عبارت «عدالت در حکومت» را جست‌وجو کند، تنها احادیثی که دقیقاً واژه «عدالت» یا «حکومت» را دارند، بازیابی می‌شوند؛ درحالیکه احادیث مرتبط با مفاهیمی چون: «قسط»، «انصاف» یا «امانت‌داری» نادیده گرفته می‌شوند. این رویکرد، از نظر معرفتی ایمن است؛ امّا از نظر معناشناختی، سطحی و محدود به جست‌وجوی صوری است.

رویکرد دوم: جست‌وجوی معنایی و تعاملّی (Semantic Retrieval)

رویکرد دوم که با سامانه «گفت‌وگو با احادیث نور» نمایان شده، تلاشی است برای عبور از محدودیت جست‌وجوی صوری به سوی بازیابی مفهومی متن. در این روش، هر حدیث به‌صورت برداری (Vector Representation) ذخیره می‌شود تا ماشین بتواند مشابهت‌های معنایی را تشخیص دهد. به این ترتیب، اگر کاربر پرسشی درباره «مهربانی با والدین» مطرح کند، سامانه حتّی احادیثی را که در آن از واژگانی چون: «احسان»، «برّ» یا «رضایت پدر و مادر» استفاده شده، بازیابی می‌کند.

وجه متمایز این رویکرد در سامانه نور، تعامل زبانی با کاربر است. کاربر دیگر نیازی ندارد واژگان دقیق را بشناسد؛ بلکه می‌تواند پرسش خود را به زبان طبیعی بیان کند؛ علاوه بر این، نیازی به یافتن معادل دقیق واژگان عربی آن در عصر صدور حدیث نیز نیست. سامانه پرسش را تحلیل نحوی و معنایی کرده، مفهوم اصلی را استخراج نموده و سپس احادیث مرتبط را پیشنهاد می‌کند. افزون بر این، سامانه قادر است خلاصه‌ای از چند حدیث مشابه را ترکیب کند و تحلیلی اجمالی از مضمون کلّی ارائه دهد.

برتری دیگر این رویکرد، کاهش خطای کاربر در جست‌وجوست. در جست‌وجوی سنّتی، انتخاب واژه اشتباه ممکن است نتیجه‌ای ندهد؛ امّا در مدل معنایی، سامانه حتّی از روی مترادفات و تعبیرات مشابه نیز نتایج مرتبط را برمی‌گرداند. مهمّ‌ترین مزیت سامانه این است که چون پاسخ‌ها از پایگاه داده رسمی نور استخراج می‌شوند، خطر جعل حدیث وجود ندارد.

رویکرد سوم: چت‌بات‌های عمومی مبتنی بر مدل زبانی هوش مصنوعی مولد (Generative AI)

چت‌بات‌های عمومی مانند ChatGPT یا Gemini، بر پایه مدل‌های زبانی بزرگ (LLM) عمل می‌کنند. این سامانه‌ها به جای جست‌وجو در پایگاه داده، از طریق «تولید آماری متن» پاسخ می‌دهند. داده‌های آموزشی آنها شامل میلیاردها پارامتر از منابع اینترنتی است. به همین دلیل، توانایی بالایی در درک زبان، ترکیب معنا و پاسخگویی خلاق دارند.

امّا از منظر علوم دینی، این مدل‌ها با یک خطر بنیادی روبه‌رو هستند: جعل حدیث (Hadith Fabrication)؛ چراکه مدل زبانی این گونه طراحی شده است که به جای استناد به منبع، متن را بر اساس شباهت آماری می‌سازد. به همین دلیل، ممکن است عبارتی را تولید کند که ظاهراً شبیه حدیث است؛ امّا در هیچ منبع روایی وجود ندارد. در چنین حالتی، مرز میان «نقل مستند» و «تولید احتمالی» از میان برداشته می‌شود و اعتماد به اتقان متن از بین می‌رود. همچنین، این مدل‌ها فاقد نظام اعتبارسنجی دینی‌اند؛ یعنی نمی‌توانند تشخیص دهند که یک روایت صحیح است یا خیر؟ از منابع شیعی است یا اهلسنّت؟ یا حتّی مربوط به معصوم هست یا خیر. از این‌رو، اگرچه از نظر زبانی قوی‌اند، امّا از نظر نقلی فاقد حجیت‌اند.

جدول مقایسه سه رویکرد
برای درک روشن‌تر تفاوت‌ها، جدول زیر ویژگی‌های سه رویکرد را در محورهای فنّی و معرفتی مقایسه می‌کند:
ویژگی‌ها جست‌وجوی سنّتی حدیث
گفت‌وگو با احادیث نور چت‌بات مبتنی بر
مدل زبانی مولد (LLM)
نوع فنّاوری
جست‌وجوی کلیدواژه‌ای جست‌وجوی معنایی و بازیابی مستند مدل زبانی مولد (LLM)
ماهیت پاسخ نقل مستقیم حدیث حدیث مستند + خلاصه یا تحلیل اوّلیه
تولید متن جدید (احتمالی)
منبع داده پایگاه حدیثی ساختارمند پایگاه جامع نور داده‌های اینترنتی آزاد
دقّت نقلی
کامل بالا (با ارجاع دقیق) پایین و غیرقابل اعتماد
درک معنایی ندارد دارد (تحلیل مفهومی) دارد؛ امّا غیرکنترل‌شده
تعامل با کاربر
محدود و غیرفعّال
نیمه تعاملی (سؤال و پاسخ طبیعی)
کاملاً گفت‌وگویی
احتمال جعل حدیث صفر بسیار کم زیاد
امکان تحلیل و استنباط ندارد نسبی و محدود زیاد؛ امّا غیراستنادپذیر
سرعت پاسخ‌دهی متوسط بالا بسیار بالا
قابلیت توسعه پایین متوسط و قابل ارتقاء بالا؛ ولی خطرناک در حوزه دینی
مرجعیت علمی تضمین‌شده مبتنی بر منابع نور فاقد ضمانت و استناد صحیح

تحلیل تطبیقی

نتایج این مقایسه نشان می‌دهد که «گفت‌وگو با احادیث نور»، جایگاهی میانی در منظومه فنّاوریهای حدیث‌پژوهی نوین دارد. از منظر فنّی، نسبت به جست‌وجوی سنّتی پیشرفته‌تر است؛ زیرا توان درک معنا و تحلیل پرسش را دارد و از منظر معرفتی، نسبت به چت‌بات‌های عمومی ایمن‌تر است؛ چون متکی به منابع مستند است؛ به بیان دیگر، این سامانه نمونه‌ای از هوش مصنوعی محدود و نظارتشده (Controlled AI) است؛ هوشی که در چارچوب داده معتبر و دامنه مشخّص عمل می‌کند و اجازه تولید آزاد متن را ندارد.

از نظر فلسفه علم، این تمایز را می‌توان تمایز میان «تولید معنا» و «کشف معنا» دانست. چت‌بات‌های عمومی، معنا را می‌سازند (تولید آماری)؛ درحالیکه سامانه‌هایی مانند گفت‌وگو با احادیث، در پی کشف معنا از متن هستند. این تفاوت بنیادین باعث می‌شود که سامانه نور از نظر دینی قابل‌اعتمادتر، امّا از نظر تعامل و خلاقیت، محدودتر باشد.

در سطح کاربردی نیز این تمایز، آثار مهمی دارد. در حوزه آموزش اسلامی، سامانه‌های تولیدی ممکن است به دلیل روانی گفتار و قدرت استدلال، برای کاربران جذّاب‌تر باشند؛ امّا از حیث استناد و اطمینان، جایگاهی در پژوهش حدیثی ندارند. در مقابل، «گفت‌وگو با احادیث» گرچه هنوز در تعامل و پاسخگویی چندمرحله‌ای محدود است، امّا به دلیل اتکای کامل به داده‌های نور، می‌تواند پایه ایجاد چت‌بات‌های دینی معتبر در آینده باشد.

تحلیل تطبیقی سه رویکرد نشان می‌دهد که مسیر آینده حدیث‌پژوهی دیجیتال، نه در تکیه صرف بر جست‌وجوی سنّتی و نه در پذیرش بی‌قید چت‌بات‌های زبانی عمومی است؛ بلکه در توسعه مدل‌های ترکیبیِ مستند و معنایی نهفته است؛ مدلی که از یک‌سو اصالت نقلی را حفظ کند و از سوی دیگر، قدرت درک و تعامل زبان طبیعی را داشته باشد.

ضرورت حرکت از «گفت‌وگو با احادیث» به «چت‌بات حدیثی»

تحلیل مقایسه‌ای سه رویکرد در بازیابی حدیث، نشان داد که سامانه «گفت‌وگو با احادیث نور» گامی مهم در جهت تحوّل معنایی و تعاملی در مطالعات حدیثی است؛ امّا هنوز از مرحله بلوغ کامل، فاصله دارد. این فاصله، نه‌تنها فنّی، بلکه معرفتی و روشی نیز هست. در واقع، پرسش اصلی در این بخش، آن است که چرا لازم است این سامانه از وضعیت فعلی خود که بیشتر در سطح یک جست‌وجوگر معنایی عمل می‌کند، به سطح چت‌بات حدیثی تخصّصی ارتقاء یابد؟ و این تحوّل چه ضرورت‌های علمی، دینی و فنّاورانه‌ای دارد؟

1. محدودیت‌های سامانه فعلی و نیاز به ارتقاء

سامانه کنونی، هرچند توانسته است درک معنایی از پرسش کاربر را تا حدی محقّق سازد، امّا چند محدودیت اساسی که پیش از این ذکر شد، مانع از کارکرد پژوهشی و آموزشی عمیق آن است. این محدودیت‌ها نشان می‌دهد که برای رسیدن به چت‌بات حدیثی تخصّصی، صرف تکیه بر جست‌وجوی معنایی کافی نیست؛ بلکه باید سه لایه تکمیلی به سامانه افزوده شود:

• الف. لایه گفت‌وگویی هوشمند (Conversation Management)؛
• ب. لایه تبیینی و استدلالی (Explainable Reasoning) ؛
• ج لایه اعتبارسنجی حدیث (Authenticity of Hadith) .

2. ضرورت‌های علمی و معرفتی

حرکت به سوی چت‌بات حدیثی، نه صرفاً یک ضرورت فنّاورانه، بلکه یک نیاز پژوهشی و علمی است که ریشه در ماهیت علوم اسلامی دارد؛ مسائلی نظیر:

- لزوم پاسخگویی به پرسش‌های نوپدید:

با پیچیده‌تر شدن زندگی اجتماعی و فرهنگی، بسیاری از پرسش‌های اخلاقی و تربیتی، در قالب مفاهیمی بیان می‌شوند که با زبان حدیث فاصله دارند. سامانه گفت‌وگو با احادیث نور، اگرچه گام بسیار مهم و موفّقی در این زمینه برداشته است، امّا به صورت کامل نیاز را برطرف ننموده است. سامانه‌ای که بتواند این مفاهیم نو را با تمام ظرفیت‌های هوش مصنوعی مولد با محتوای اصیل روایی پیوند دهد، ابزار کارآمدی برای تبیین دینی در عصر حاضر خواهد بود.

- ضرورت جلوگیری از تحریف دیجیتال:

با گسترش چت‌بات‌های عمومی، خطر جعل حدیث در فضای مجازی افزایش یافته است. تولید پاسخ‌های شبه روایی توسط مدل‌های زبانی عمومی، می‌تواند اعتماد عمومی به حدیث را تضعیف کند. بنابراین، وجود سامانه رسمی و تخصّصی که تنها از منابع مستند استفاده کند، ضرورتی دینی و اجتماعی است.

- تقویت پژوهش‌های بین‌رشته‌ای:

چت‌بات تخصّصی می‌تواند میان حوزه‌های مختلف، مانند: علوم حدیث، فقه، اخلاق و زبان‌شناسی رایانشی، پیوند برقرار کرده و بستری برای پژوهش‌های میان‌رشته‌ای فراهم سازد.

- افزایش دسترس‌پذیری اطّلاع‌یابی‌های حدیثی:

چنین سامانه‌ای می‌تواند برای کاربران غیرمتخصّص نیز مفید باشد؛ زیرا پاسخ را در قالب زبان طبیعی و قابل فهم ارائه می‌کند؛ بی‌آنکه از دقّت روایی بکاهد.

3. ضرورت‌های فنّاورانه و داده‌ای

از منظر فنّاوری اطّلاعات و هوش مصنوعی، چند عامل اصلی ضرورت ارتقای سامانه را تقویت می‌کند:

- پیشرفت مدل‌های زبانی بومی:

با توسعه مدل‌های زبانی فارسی و عربی در ایران و جهان، امکان تنظیم دقیق (Fine-tuning) این مدل‌ها بر روی پیکره‌های تخصّصی دینی (قرآن، متون حدیثی و شروح) فراهم شده است. این امر باعث می‌شود مدل بتواند مفاهیم دینی را با حسّاسیت فرهنگی و زبانی دقیق‌تری درک کند و از خطاهای ناشی از تفاوت بافت زبانی مصون بماند.

- قابلیت استفاده از معماری RAG (Retrieval-Augmented Generation):

این معماری به چت‌بات اجازه می‌دهد پاسخ تولیدی خود را فقط بر اساس اسناد بازیابی شده بنویسد. بدین ترتیب، می‌توان میان تولید و استناد تعادل برقرار کرد؛ یعنی پاسخ طبیعی باشد؛ امّا بر مبنای حدیث واقعی. البته باید توجّه داشت که این معماری نیز ممکن است دچار «توهّم در سطح استنتاج» شود؛ یعنی اسناد بازیابی‌شده را به شکلی نادرست ترکیب کرده یا تفسیر نماید. ازاینرو، نیازمند سازوکارهای راستی‌آزمایی ثانویه است. شایان ذکر است، سامانه گفت‌وگو با احادیث نور، در حال حاضر به صورت موفّقی از این معماری بهره می‌برد.

- گسترش دانش‌پایه‌های رجالی و درایه‌ای:

داده‌های مربوط به اعتبار راویان و زنجیره اسناد، می‌تواند به سامانه افزوده شود تا در کنار متن، سطح صحّت روایت نیز تحلیل گردد. موفّقیت یک چت‌بات تخصّصی، بیش از الگوریتم، به کیفیت داده‌های آن وابسته است. این فرآیند شامل: برچسب‌گذاری دقیق موضوعی، اعتبارسنجی و ساختارمندسازی داده‌های رجالی و درایه‌ای و نیز ایجاد یک گراف دانش (Knowledge Graph)، از مفاهیم حدیثی است که خود پروژه‌ای عظیم و نیازمند تخصّص‌های میان‌رشته‌ای است.

- الزامات اخلاقی و فقهی در هوش مصنوعی:

توسعه چت‌بات‌های دینی، نیازمند نظارت اخلاقی و فقهی است تا خروجی‌های سامانه با اصول شریعت و مبانی اعتقادی ناسازگار نباشد. این امر، خود مستلزم ایجاد ساختارهای ثبت لاگ برای نظارت کنترلی بر پاسخهای سامانه توسط کارشناسان و همچنین، امکان گزارش خطا توسط کاربران است.

4. اهمّیّت «تضمین صحّت نقلی» در مقابل تولید زبانی آزاد

یکی از مسائل بنیادین در طراحی چت‌بات‌های دینی، تعارض میان دو ارزش است:

از یک‌سو، طبیعی بودن و آزادی تولید زبانی و از سوی دیگر، صحّت نقلی و استناد روایی. در حوزه‌هایی مانند گفت‌وگوهای عمومی، طبیعی بودن، بر صحّت مقدّم است؛ امّا در متون مقدّس، صحّت نقلی، اولویت مطلق دارد. بنابراین، چت‌بات حدیثی باید با رویکرد «تولید خلاقانه، امّا محدود و مستند» طراحی شود؛ یعنی هیچ جمله‌ای خارج از محدوده منابع تأییدشده تولید نکند.

در این رویکرد، سیستمی ایجاد می‌شود که می‌تواند محتوای خلاقانه و جدید تولید نماید؛ ولی هر خروجی‌اش از نظر صحّت و اعتبار، راستی‌آزمایی می‌شود و در آن، هر خروجی مدل با منبع واقعی تطبیق داده می‌شود. چنانچه منبعی یافت نشود، سامانه از پاسخگویی خودداری کرده یا هشدار می‌دهد. چنین سازوکاری می‌تواند خطر جعل حدیث را به حدّاقل برساند.

5. تعریف چت‌بات حدیثی

چت‌بات حدیثی، سامانه‌ای گفت‌وگومحور، مبتنی بر مدل‌های زبانی بومی و پایگاه داده حدیثی معتبر است که می‌تواند با درک زمینه پرسش و با حفظ امانت نقلی، به پرسش‌های دینی کاربران پاسخ دهد، احادیث مرتبط را استنباط و تحلیل کرده و از منظر سند، متن و معنا آنها را ارزیابی نماید.
در چنین سامانه‌ای، هوش مصنوعی نقش یک «دستیار پژوهشی» را دارد؛ نه «تولیدکننده صرف متن از احادیث»؛ دستیاری که هدف آن، تولید پاسخ بدیع و جدید نیست؛ بلکه تفسیر و تبیین مستند متون حدیثی است. این سامانه باید توانایی داشته باشد میان سه محور: «متن حدیث»، «سند روایت» و «زمینه پرسش» ارتباط برقرار کند تا پاسخ دقیق‌تر و متناسب‌تر ارائه دهد.

«گفت‌وگو با احادیث نور»، حلقه‌ای میانی میان جست‌وجوی سنّتی و چت‌بات حدیثی تخصّصی است. اگرچه این سامانه در درک معنایی پیشرفت قابل‌توجّهی داشته، امّا هنوز از ظرفیت‌های گفت‌وگویی، تحلیلی و استدلالی که برای یک چت‌بات دینی ضروری است، به صورت کامل استفاده نکرده است. ازاین‌رو، مسیر تکامل آن نیازمند فرایندی تدریجی و چندلایه است که در پنج مرحله مکمل و پیوسته قابل ترسیم است.

مراحل تکامل ایمن و علمی سامانه

1. تثبیت جست‌وجوی معنایی و استناد دقیق

در نخستین مرحله، باید بنیان فنّی سامانه بر جست‌وجوی معنایی دقیق و بازیابی مستند استوار گردد. به‌کارگیری مدل‌های زبانی بومی فارسی ـ عربی، نمایه‌سازی چندسطحی احادیث بر اساس متن، راوی و موضوع و نیز الزام به درج منبع کامل در پاسخ‌ها، محور اصلی این مرحله است. در پایان این مرحله، سامانه قادر خواهد بود مفاهیم پرسش را به‌صورت معنایی تحلیل نماید و احادیث را با اطمینان بالا بازیابی کند؛ بی‌آنکه وارد تفسیر یا تولید متن شود.

2. افزودن حافظه گفت‌وگویی و تعامل کاربر

مرحله دوم، گذار از حالت ایستای پرسش - پاسخ به گفت‌وگوی پویا و موضوع‌محور است. در این گام، افزودن حافظه کوتاه‌مدّت برای درک پیوستگی سؤالات، طراحی الگوریتم مدیریت گفت‌وگو و طبقه‌بندی نوع پرسش (مانند: فقهی، اخلاقی و تربیتی) ضروری است. نتیجه این مرحله، ارتقای سامانه از یک موتور جست‌وجو به سطح «دستیار گفت‌وگویی محدود» است که تعامل انسانی‌تر و منسجم‌تری با کاربر برقرار می‌کند.

3. هوش تبیینی و استدلالی

در این گام، هدف ما حرکت به سوی «فقه الحدیث ماشینی» است. ایجاد «لایه تبیینی» برای توضیح نسبت میان پرسش و حدیث، پیوند با پایگاه داده‌های مربوط به شروح معتبر حدیث (مانند مرآة العقول)، اسباب ورود روایات و همچنین پیاده‌سازی تکنیک‌های هوش مصنوعی قابل توضیح (XAI) برای شفاف‌سازی فرآیند استدلال، هسته اصلی این گام را تشکیل می‌دهد.

4. چت‌بات ناظر و اعتبارسنج

چهارمین مرحله، بر نظارت معرفتی و صحّت سندی تمرکز دارد. اتّصال سامانه به پایگاه‌های رجالی و درایه‌ای و نیز طراحی الگوریتم ارزیابی خودکار صحّت سند، موجب تضمین دقّت نقلی می‌شود. البته باید توجّه داشت که این ارزیابی صرفاً با داده‌های رجالی تطبیقی صورت می‌گیرد و جایگزین نقد سندی انسانی نیست. در این سطح، سامانه به چت‌باتی «نظارت‌شده و اصالت‌محور» تبدیل می‌شود که علاوه بر درک معنا، میزان اعتبار هر روایت را نیز مشخّص می‌کند.

5. مدیریت تعارض و جمع دلالی

در پیشرفته‌ترین سطح، سامانه باید بتواند احادیث متعارض را در یک موضوع خاصّ شناسایی کند. این قابلیت که یکی از پیچیده‌ترین وظایف در پژوهش حدیثی است، به سیستم اجازه می‌دهد تا به کاربر هشدار دهد که در این مسئله، روایات مختلفی وارد شده است. در حالت ایده‌آل، سامانه می‌تواند دیدگاه‌های عالمان حدیثی در مورد شیوه «جمع دلالی» یا ترجیح یکی بر دیگری را نیز از منابع معتبر استخراج کند و ارائه دهد. با طیّ این مراحل، هدف ما، یعنی رسیدن به یک چتبات تخصّصی حدیثی محقّق شده است و در واقع، سنگ بنای خوبی برای دسترسی به گام بعدی می‌باشد.

6. چت‌بات چندزبانه و تربیتی

آخرین مرحله، توسعه بُعد فرهنگی و آموزشی سامانه است. افزودن ماژول ترجمه معنایی به زبان‌های مختلف، طراحی حالت آموزشی متناسب با سطح دانش کاربر و نیز اتّصال به سایر پلتفرمهای مذهبی، گام‌هایی است که سامانه را از سطح پژوهشی، به سطح کاربردی ارتقا می‌دهد. بدین‌ترتیب، چت‌بات حدیثی می‌تواند ابزار جهانی ترویج معارف اسلامی باشد.

7. الزامات اخلاقی و فقهی در مسیر تکامل

توسعه چت‌بات حدیثی، بدون چارچوب اخلاقی و فقهی، ممکن است منجر به تحریف یا برداشت ناصواب از متون مقدّس شود. بنابراین، رعایت اصول زیر در همه مراحل ضروری است:

• - اصل عدم جعل: هیچ جمله‌ای نباید بدون منبع حدیثی تولید شود؛ حتّی در حالت خلاصه‌سازی، ارجاع، الزامی است.
• - اصل شفافیت (Transparency): کاربر باید بداند هر پاسخ از کدام منبع و با چه درجه اطمینانی ارائه شده است.
• - اصل نظارت انسانی: ناظران متخصّص حدیث باید به‌صورت دوره‌ای، پاسخ‌ها را ارزیابی و صحّت‌سنجی کنند.
• - اصل تفکیک علم از نظر: سامانه نباید وارد اظهار نظر عقیدتی یا اجتهادی شود؛ زیرا وظیفه آن، صرفاً بازنمایی مستند داده‌هاست.
• - اصل مسئولیت اجتماعی: خروجی‌های سامانه نباید موجب کژفهمی، اختلاف یا سوءبرداشت مذهبی گردد.
• - اصل شفافیت و توضیح پذیری: کاربر باید بداند هر پاسخ از کدام منبع، با چه درجه اعتباری و مهمّ‌تر از آن، چرا و چگونه به پرسش او مرتبط دانسته شده است. سامانه باید بتواند مسیر استدلال خود را به شکلی ساده برای کاربر شرح دهد.
• - اصل تفکیک استناد از حجیت: سامانه باید همواره تأکید نماید که خروجی‌های آن، صرفاً «مستند» به منابع دینی است؛ امّا تشخیص «حجیت شرعی» آن برای استنباط احکام فقهی یا اعتقادی، امری تخصّصی و در حیطه وظایف فقیهان و کارشناسان دینی است.
• - اصل صیانت از مرجعیت انسانی: طراحی سامانه باید به گونه‌ای باشد که همواره نقش خود را بهعنوان یک «ابزار پژوهشی» و نه یک «منبع مستقلّ فتوایی یا اعتقادی» به کاربر یادآوری کند. سیستم باید از پاسخ به پرسش‌های تقلیدی اجتناب کرده و کاربر را به متخصّصان دین ارجاع دهد تا از شکل‌گیری ناخودآگاه یک مرجعیت دیجیتال جلوگیری شود.

8. چارچوب نظارتی و بهبود مستمرّ

پیاده‌سازی موفّق این سامانه، نیازمند طراحی یک چارچوب نظارتی و بهبود مستمرّ است که دارای سه رکن اصلی باشد:

• * تشکیل کمیته نظارتی: متشکل از متخصّصان حدیث، فقه، هوش مصنوعی و اخلاق برای ارزیابی دوره‌ای عملکرد سامانه.
• * ایجاد سازوکار بازخورد کاربر: طراحی یک سیستم شفاف برای گزارش خطاها یا پاسخ‌های نامناسب توسط کاربران.
• * سیاست اصلاح و شفافیت: تعهد به بررسی گزارش‌ها و اعلام عمومی اصلاحات انجام‌شده برای جلب اعتماد کاربران.

جمع‌بندی تحلیلی

از بررسی انجام‌شده می‌توان نتایج کلیدی زیر را به‌صورت نظام‌مند استخراج کرد:

1. جست‌وجوی سنّتی حدیثی، از دقّت نقلی بالا برخوردار است؛ امّا فاقد درک معنایی و تعامل‌پذیری است. گفت‌وگو با احادیث نور، گام مهمی در تحوّل معناشناختی علوم حدیثی است که با استفاده از مدل‌های برداری و تحلیل معنایی، امکان گفت‌وگوی طبیعی با پایگاه احادیث را فراهم کرده است.
2. چت‌بات‌های عمومی مبتنی بر LLM از نظر زبانی، قدرتمند هستند؛ ولی از نظر نقلی و معرفتی، غیرقابل‌اعتمادند؛ زیرا مستند به منبع نیستند و در معرض جعل حدیث قرار دارند. بنابراین، چت‌بات حدیثی تخصّصی آینده باید ترکیبی از دو ویژگی باشد: توان فهم و تعامل زبانی در کنار ضمانت استناد به منبع. این ترکیب می‌تواند در قالب معماری سه‌لایه Retrieval + Reasoning + Verification پیاده‌سازی شود.
3. باید توجّه داشت که تکامل «گفت‌وگو با احادیث نور» از جست‌وجوی معنایی به چت‌بات تخصّصی حدیثی یا حتّی فراتر از آن، یعنی چتبات تخصّصی دینی، فرایندی پنج‌مرحله‌ای است که با تثبیت فنّی آغاز و با بلوغ معرفتی و تربیتی پایان می‌یابد. در این مسیر، هر مرحله بر پایه مرحله پیشین بنا شده و در نهایت، سامانه‌ای پدید می‌آورد که هم مستند و قابل اعتماد است و هم قادر به گفت‌وگو و تبیین معنا و نقشآفرینی متناسب با نیازهای دینداران امروز.
4. تحلیل مراحل و چالش‌های پیش‌گفته نشان می‌دهد که حرکت از جست‌وجوی سنّتی احادیث به سوی چت‌بات حدیثی، نه یک روند صرفاً فنّاورانه، بلکه فرایندی میان‌رشته‌ای و ارزش‌محور است.
5. سامانه «گفت‌وگو با احادیث نور» در این میان، نقطه عطفی در تحوّل علوم حدیث دیجیتال به شمار می‌رود؛ زیرا توانسته است پیوندی میان روش‌های سنّتیِ بازیابی نقلی و رویکردهای نوین هوش مصنوعی برقرار کند.
6. با این همه، مسیر پیشرو نیازمند گذار از مرحله صرف «بازیابی معنا» به مرحله «تبیین معنا» است. چت‌بات حدیثی آینده، باید نه تنها حدیث را بیابد، بلکه بتواند آن را در بستر پرسش معاصر توضیح دهد، معنا کند و درعینحال، وفاداری خود را به منبع حفظ نماید.این تلفیق میان عقلانیت فنّی و امانت نقلی، چالشی بزرگ، امّا ضروری برای تحقّق هوش مصنوعی دینی در حوزه پژوهش‌های اسلامی با استفاده از هوش مصنوعی است.
7. باید توجّه داشت که رویکرد هوش مصنوعی در تحلیل متن، ذاتاً یک رویکرد تقلیل‌گراست. چالش معرفتی بزرگ در این مسیر، اطمینان از این است که «تحلیل معنایی» به «تقلیل معنایی» فروکاسته نشود و ابعاد باطنی و عمیق روایات که توسط الگوریتم‌ها قابل درک نیستند، در فرآیند پاسخ‌دهی نادیده گرفته نشوند.
8. در افق میان‌مدّت، چت‌بات حدیثی می‌تواند به هسته مرکزی «دستیار معرفتی اسلامی» تبدیل شود؛ سامانه‌ای که نه‌تنها در حدیث، بلکه در تفسیر، اخلاق، فقه و سیره معصومین (ع) نیز کاربرد داشته باشد.
9. در بلندمدّت، با توسعه مدل‌های زبانی بومیِ قرآنی ـ حدیثی، می‌توان به سوی هوش مصنوعی تفسیری و استنباطی حرکت کرد؛ البته نه به معنای اجتهاد ماشینی؛ بلکه به معنای تسهیل در تحلیل داده‌های دینی برای عالمان.
10. این مسیر، اگر بر پایه اصول علمی، فقهی و اخلاقی تنظیم شود، می‌تواند چهره جدیدی از تمدّن اسلامی در عرصه هوش مصنوعی را رقم بزند؛ تمدّنی که در آن، فنّاوری، نه جایگزین انسان، بلکه در خدمت استنباط و نشر معارف الهی است.

پی نوشت:

* پژوهشگر و مدرّس هوش مصنوعی.