ره آورد نور

اشاره

آنچه در این گزارش می‌خوانید، مروری است بر نشست‌های خبری و رونمایی‌های برگزارشده در ماه پایانی سال 1399 و اوایل سال جاری که در آنها، از برخی محصولات جدید مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی پرده‌برداری شده است. نسخه جدید حدیث ولایت، مجموعه آثار سید هادی خسروشاهی ـ نسخه 3، دانشنامه تفسیر صافی، دانشنامه تفسیر طبری، و نهج‌البلاغه اندرویدی ویژه حامل‌های همراه، از جمله محصولات تازه‌ای است که در طی مراسمی چند، از آنها رونمایی شد و به محقّقان و علاقه‌مندان علوم و معارف اسلامی معرّفی گردید.

چکیده

تفسیر صافی، اثر مولی محسن فیض کاشانی، یکی از تفاسیر روایی مهم شیعی به شمار می‌رود. با توجّه به جایگاه و اهمّیّت این تفسیر، پژوهش فنّاورانه آن ضرورت ‌داشت. از آنجا که پژوهش به شیوه فرهنگ موضوعی، تخصّصی، زمان‌بر و پُرهزینه است، هیئت علمی گروه قرآن مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی برآن شد که در پژوهش صافی، از روش دانشنامه‌ای استفاده کند. این بود که دانشنامه تفسیر صافی شکل گرفت. رابط‌ کاربری این برنامه، به لحاظ شهرتش سه زبانه (فارسی، عربی و انگلیسی) بوده و پژوهش اوّلیه آن، در سال‌های دور تحقّق یافت و تولید آن، به‌دلایلی به تعویق می‌افتاد؛ امّا توفیق رفیق گشت تا در سال 1399 شاهد خودنمایی این تفسیر گرا‌ن‌سنگ در عرصه دسکتاپ باشیم. امید است که مقبول طبع اساتید تفسیر و علوم قرآن و طلاب و دانشجویان این رشته قرار گیرد.

چکیده

در شماره قبلی فصلنامه ره‌آورد نور، بخش اوّل مقاله را با محورهای ذیل ارائه کردیم:

1. تبیین اهمّیت و ضرورت نشر مصحف با رسم املائی؛
2. نگاهی کوتاه به تاریخ کتابت مصحف در پنج عنوان: «معرّفی رسم مصحف عثمانی»، «توحید مصاحف»، «به‌کارگیری انواع خطوط کوفی، ثلث و نَسخ در کتابت مصحف از ابتداء تاکنون»، «توقیفی و یا اجتهادی بودن رسم‌الخط مصحف عثمانی» و «رابطه رسم‌الخط با اختلاف قرائات»؛
3. توجیهات ذکرشده از جانب طرف‌داران توقیفی بودن رسم مصحف عثمانی در خصوص «حروف زائد» و «حروف حذف‌شده» در مصحف عثمانی و پاسخ به آنها؛
4. بررسی مصداقی رسم مصحف عثمانی؛ مصادیقی چون: رسم همزه آخر واژه، بیان پایه‌های همزه، چسبیدگی‌های نادرست، جداسازی‌های بی‌مورد، هماهنگ‌سازی تای مربوطه و مبسوطه، قاعده نگارش حروف زائد، شیوه کتابت صاد و سین، ابدال، شکل نگارش الف آخر کلمه.

اکنون در بخش دوم مقاله، به ادامه بررسی مصداقی رسم مصحف عثمانی می‌پردازیم؛ مصادیقی چون: تبیین قاعده حذف حروف و انواع همزه‌ها، حذف یکی از دو حرف مشابه، حذف واو جمع، حذف واو و یاء اصلی کلمه هنگام التقاء ساکنین، حذف یاء آخر کلمه، حذف یاء مضاف‌الیه در منادا، مواضع حذف همزه «إبن» و نگارش برخی کلمات قرآنی بر اساس رسم‌الخط املائی کنونی، شامل: «حذف الف بسمله، حذف لام در برخی کلمات، حذف الف در بعضی کلمات خاصّ و حذف واو زائد در برخی کلمات»، از جمله آنهاست.

شعر حافظ همه بیت‌الغزل معرفت است               آفرین بر نفس دلکش و لطف سخنش

سخن نخست

نرم‌افزار دانشنامه چند‌رسانه‌ای حافظ، پس از 7 سال تحقیق و پژوهش و برنامه‌نویسی فنّی، در سال 1392 به همّت مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی تولید و عرضه گردید. برای انتخاب متن اصلی نرم‌افزار، تمامی نسخه‌های کهن و جدید بازبینی شد و بین نسخه‌های موجود (بیش از 35 نسخه چاپی و 44 نسخه خطی)، مقایسه‌ا‌ی دقیق صورت گرفت و در نهایت، نسخه علّامه قزوینی و قاسم غنی با تصحیح خانلری و مقدّمه ذوالنور انتخاب شد.

دقّت و وسواس زیاد در تهیه و تولید محتوا، حضور مؤثّر استادان و بزرگان فرهنگ، هنر و ادب پارسی در فرآیند تولید این محصول، و نیز بازسازی و احیاء نسخه‌های قدیمی سده نهم هجری، بخشی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این نرم‌‌افزار به شمار می‌رود. مرکز نور با تولید این برنامه، خدمتی بس بزرگ به جامعه ادبی و زبان فارسی و نیز حافظ‌دوستان و حافظ‌پژوهان ایران و جهان نموده است.

کاربری عمومی و آسان این نرم‌افزار، دامنه کاربران این نرم‌افزار را توسعه داده و گستره فراوانی از مخاطبان، شامل گروه‌های سنّی از سطح دانش‌آموزی تا استادان ارجمندان دانشگاهی و حوزوی و پژوهشگران فرهنگ و ادب فارسی را دربرمی‌گیرد؛ امّا به نظر می‌رسد این نرم‌افزار در میان انبوه تولیدات مرکز نور، مغفول واقع شده و چندان در میان اهل ادب و هنر شناخته‌شده نیست. این نوشتار، در صدد معرّفی شگفتانه‌های بی‌نظیری است که تنها در این نرم‌افزار قابل دسترسی است و مشابهی برای آنها یافت نمی‌شود.

چکیده

پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) فرموده: «خیرکم من تعلّم القرآن وعلّمه؛ بهترین شما، کسی است که قرآن را بیاموزد و آن را به دیگران نیز بیاموزاند.» (نوری، 1408، ج4: 235؛ بخاری، 1422، ج17: 27). این حدیث نبوی، در درجه اوّل ناظر به تعلّم و تعلیم قرائت قرآن، و بعد از آن، فهم و درک معانی بلند آن است. قرائت صحیح قرآن کریم، خود، مبتنی بر نگارش دقیق و صحیح املائی مصحف شریف، بر اساس رسم‌الخط شایع و رایج در میان مردم است.

در بخش نخست این نوشتار، مروری به ضرورت، اهمّیّت و تاریخچه رسم‌الخط می‌شود. آنگاه رسم‌الخطّ مصحف عثمانی معرّفی شده و سپس، به توحید مصاحف پرداخته شده است. بعد از این، کاربرد انواع خطّ در قرآن صدر اسلام مطرح شده و سخنی در توقیفی یا اجتهادی بودن رسم‌الخطّ ارائه می‌گردد و آنگاه رابطه رسم‌الخطّ با اختلاف قرائات و توجیهاتی را که برای این اختلافات ارائه شده، بیان کرده‌ایم. در ادامه، به بررسی مصداقی رسم مصحف عثمانی می‌پردازیم. مصادیقی چون: رسم همزه آخر واژه، بیان پایه‌های همزه، چسبیدگی‌های نادرست، جداسازی‌های بی‌مورد، هماهنگ‌سازی تای مربوطه و مبسوطه، قاعده نگارش حروف زائد، شیوه کتابت صاد و سین، ابدال و نیز شکل نگارش الف آخر کلمه، از آن جمله است.

گفتنی است که بخش اوّل مقاله، در این شماره از فصلنامه ره‌آوردنور ارائه می‌شود و بخش دوم نیز تحت عنوان «بررسی مصداقی رسم مصحف عثمانی» به توفیق الهی در شماره‌ آتی در معرض استفاده علاقه‌مندان و قرآن‌پژوهان عزیز قرار خواهد گرفت.

چکیده

نهج‌البلاغه و غررالحکم، مهم‌ّترین آثاری هستند که سخنان گهربار امام علی(ع) را گردآوری کرده‌اند. نهج‌البلاغه در میان دانشمندان اسلامی (شیعه و سنّی)، جایگاه ویژه‌ای یافته است. به لحاظ موضوعی، این اثر یکی از متون مهم دینی، اخلاقی، عقیدتی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و حکومتی است که در این دانش‌ها، کاربرد بسزایی دارد. براین‌اساس، شروح و ترجمه‌های بسیاری بر آن نگاشته شده است. نیز فهرست‌های موضوعی متعدّدی دانشمندان بنام برای آنها ترتیب داده‌اند. ازاین‌رو، ضرورت تولید دانشنامه علوی توسط مرکز نور روشن است. به همین دلیل، گروه حدیث معاونت پژوهش وظیفه خود دانست که دانشنامه علوی1 را ـ که سال‌ها از تولید آن می‌گذشت ـ در دستور کار قرار دهد و آن را از لحاظ منابع کتابخانه و پژوهش‌های متناسب با نهج‌البلاغه و غررالحکم غنی نماید و به همراه آخرین دستاوردهای فنّاوری اطّلاعات مرکز نور ارتقاء دهد و نسخه دوم آن را به عموم علاقه‌مندان، پژوهشگران، حدیث‌پژوهان و استادان رشته حدیث و علوم حدیث حوزه و دانشگاه تقدیم کند. ما ثواب و پاداش این کار سترگ را به روح حجّت‌الإسلام و المسلمین دکتر حاج سید جواد مظلومی(ره)، مدیر سابق گروه حدیث و مدیر پژوهشی دانشنامه علوی، تقدیم می‌نماییم.

نگارش این مقاله، متأسّفانه مصادف با رحلت ایشان در دهم بهمن‌ماه سال جاری گردید. خداوند رحمان، روح ایشان را غریق رحمت خویش سازد.

اشاره

در این مقاله، به معرّفی نرم‌افزار کتابخانه اخلاق اسلامی پرداخته شده ‌است. تا به حال، دو نسخه از این نرم‌افزار تولید شده که نسخه دوم آن، با عنوان «دانشنامه اخلاق اسلامی» در معرض استفاده کاربران قرار گرفته ‌است. نسخه یک این برنامه، شامل متن 363 عنوان کتاب در 620 جلد از منابع مهم در زمینه علم اخلاق، به زبان عربی و فارسی است و کتابخانه نسخه دوم این نرم‌افزار نیز حاوی 445 عنوان کتاب در 914 جلد است.

جمع‌آوری منابع مهم اخلاقی در چهار رویکرد: نقلی، فلسفی، عرفانی و تلفیقی، موضوع‌بندی کتابها و قسمت کتب مرتبط در نسخه یک، و افزایش منابع، استفاده از قالب کتابخانه‌ استاندارد، ایجاد دامنه موضوعی در نسخه دوم، از جمله قابلیت‌های مهم این برنامه ارزشمند است.

اشاره

با توجّه به جایگاه رفیع و ارزشمند علم اخلاق در میان علوم و معارف اسلامی و توسعه اخلاق‌پژوهی در سال‌های اخیر، گروه اخلاق مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی با تولید «کتابخانه اخلاق» در سال 1394 و «دانشنامه اخلاق» (فهرست جامع) در سال 1397، امکان پژوهش نرم‌افزاری را برای جامعه اخلاق‌پژوهان و محقّقان و علاقه‌مندان این حوزه فراهم کرد. بحمدالله، تاکنون انتظارات کاربران مرکز نور در این حوزه تا حدّ بسیاری برآورده شده است. در این مقاله، به گزارش نسخه «دانشنامه اخلاق» پرداخته می‌شود.

 محراب ابرویت بنما تا سحرگهی          دست دعا برآرم و در گردن آرمت
(دیوان حافظ شیرازی، غزل 91)

چکیده

دعا، بهترین وسیله برای تعالی جان بنده و تقرّب به خالق هستی است. آرامش روحی و روانی، گمشده انسان کنونی است که با دعا به دست می‌آید. مفاتیح‌الجنان حاج شیخ عبّاس قمی(ره)، بهترین دانشنامه دعایی است که شیعیان کامل‌ترین استفاده را از آن در مراسم مذهبی خود می‌برند و دیجیتالی‌سازی آن در عصر فنّاوری اطّلاعات، بسیار ضرورت داشت. به همین جهت، در سال 1380 این اثر با عنوان «نورالجنان» توسط گروه قرآن مرکز نور به اهل دعا تقدیم شد. با توجّه به ارتقاء محتوایی و ساختاری برنامه‌ها، اینک جا دارد این محصول نیز ارتقاء یابد و نسخه جدیدی از آن تولید شود و در اختیار اهل دعا و دعاپژوهان قرار گیرد.

در این نوشتار، نخست سخنی در ارزش معنوی دعا در قرآن و حدیث ارائه شده و سپس، به فلسفه شکل‌گیری و تحلیل و طراحی نورالجنان1 پرداخته شده و در پایان، دانشنامه دعا و زیارت (نورالجنان2) معرّفی شده است. از خوانندگان محترم تقاضامندیم پیش از تولید برنامه، با انتقادات ارزنده و پیشنهادات سازنده خود، ما را در بهینه‌سازی آن یاری رسانند.

چکیده

دعا، چشمه زلال معارف الهی است که توسط اهل‏‌بیت(ع) بیان شده است. از آنجا که فهم این معارف، به‌سادگی امکان‌پذیر نیست، محقّقان گروه اخلاق و دعا بر آن شدند تا با تولید دانشنامه‏ مفاهیم عالیه ادعیه و زیارات، گامی مؤثّر در اعتلای فرهنگ شیعه بردارند. این دانشنامه، شامل: درختواره‏، کتابخانه، شروح ادعیه و زیارات، ترجمه‏ صحیفه به زبان‏‌های مختلف می‏‌باشد. مهم‏‌ترین بخش آن، درختواره است که بر اساس نمایه‏‌نامه موضوعی صحیفه سجادیه مصطفی درایتی و با شیوه‏‌ای نوین، بر محور پنج کتاب: «صحیفه جامعه، مصباح المتهجد، کامل الزیارات، الإقبال بالأعمال و المزار الکبیر» تولید شده است.